نخالههای ساختمانی که از آن با عناوین دیگری همچون ضایعات ساختمانی، پسماندهای ساختمانی، زبالههای ساختمانی، زائده‌های ساختمانی و دور ریزهای ساختمانی و حتی طلای کثیف نیز یاد میشود، زندگی شهری امروز را تحت تاثیر قرار داده‌اند!
اگرچه از این مواد که حاصل پروژه‌های عمرانی یا عملیات ساخت و ساز هستند، اغلب به عنوان یک آلاینده زیست محیطی در ایران و جهان یاد میشود اما سال‌هاست تولید ثروت از طریق مدیریت بازیافت نخالههای ساختمانی، مورد توجه ویژه کارشناسان صنعت ساختمان و فعالان این حوزه است.
در مقاله قبل به طور مفصل در خصوص بازیافت آهن صحبت کردیم در این مقاله قصد داریم به نخالههای ساختمانی بپردازیم.
از نخالههای ساختمانی، تعاریف مختلفی ارائه شده است؛ بر این اساس، نخاله یا ضایعات ساختمانی، موادی هستند که در فعالیت‌های عمرانی و عملیات ساخت و ساز به صورت ناخواسته و تصادفی، تولید میشوند؛ به تعبیر دیگر، نخالههای ساختمانی، مواد زائد جامدی هستند که از طریق:
در تعریف دیگر، نخالههای ساختمانی، پسماندهایی هستند که از تخریب اماکن، ساخت و ساز، نوسازی، تعمیرات، گودبرداری، حفاری و ... به جا می‌مانند.
صنعت ساختمان، 40 درصد کل مواد خام کره زمین و 12 درصد مصرف آب جهان را شامل میشود! همچنین 40 درصد از منابع انرژی جهان برای فعالیت‌های ساختمانی به مصرف می‌رسد. 25 درصد کل چوب مصرفی در جهان نیز برای پروژه‌های ساختمانی مورد استفاده قرار می‌گیرد.
از این رو میزان اتلاف مصالح و نخالههای ساختمانی بر وضعیت محیط زیست، اقتصاد و شرایط اجتماعی کشورها تاثیر گسترده‌ای دارد. تحقیقات بین‌المللی نشان می‌دهد حجم نخالههای ساختمانی در بین سایر زبالههای دنیا، حدود 13 تا 29 درصد است که آمار بالایی محسوب میشود.
البته برخی پژوهش‌ها نیز درصد نخالههای ناشی از عملیات ساخت و تخریب ساختمان را حدود 23 تا 33 درصدِ کل زبالههای خشک شهری عنوان کرده‌اند. نخالههای ساختمانی از لحاظ وزنی، حدود 15 تا 30 درصد از کل ضایعات جامد یا مواد دور ریخته شده توسط اجتماعات شهری، ضایعات کشاورزی، پسماندهای معادن و زبالههای صنعتی را تشکیل می‌دهند.
این آمار و ارقام از یک سو نگرانی‌های ناشی از دفن این زباله‌ها را تشدید می‌کند و از سوی دیگر بیانگر این است که بازیافت این نخاله‌ها و ضایعات ساختمانی به حفظ محیط زیست و درآمد زایی منجر میشود.
نخالههای ساختمانی انواع مختلفی دارند. طبقه‌بندی اصلی نخاله، بر اساس منشأ و ترکیب نخالههای تخریب و ساخت سازه است. با استخراج دیدگاه‌های فعالان ساخت و ساز و پسماند، مهمترین نخالههای ساختمانی را می‌توان در قالب موارد زیر طبقه‌بندی کرد:
این مواد یا در محیط زیست و حوادث طبیعی مانند زلزله، توفان، سیل و... تولید شده‌اند و یا حاصل عملیات ساخت و ساز و تخریب هستند.
براساس تحقیقات جهانی:
در این میان، بعضی از انواع مصالح ساختمانی ضایعات بیشتری تولید می‌کنند:
طبق پژو‌هش‌های انجام شده:
این آمار را می‌توان در قالب جدول زیر ذکر کرد:
| نخالههای ساختمانی در شهرها | خاک‌برداری و گودبرداری پروژه‌های ساختمانی | تخریب ساختمان‌های قدیمی | راه‌سازی | اتلاف مصالح |
| درصد | 66 درصد | 24 درصد | 8 درصد | 2 درصد |
علاوه بر مفهوم و انواع نخالههای ساختمانی، موضوع بازیافت این ضایعات از دغدغه‌های اساسی مدیران خصوصا مدیران شهری و شهرداری‌هاست. در این رابطه، بکارگیری دانش، فنون، ابزار و شیوه‌هایی در فعالیت‌های مختلف پروژه به منظور تحلیل، تصمیم‌گیری، برنامه‌ریزی، اختصاص منابع و کنترل مواد تولیدی ناخواسته در عملیات ساختمانی را مدیریت نخالههای ساختمانی می‌نامند.
تنظیم مجدد فعالیت‌های ساخت و ساز با هدف توسعه زیست محیطی یعنی مصرف هوشمندانه منابع طبیعی، بهرهوری در مصرف انرژی، محدود کردن آلاینده‌ها، توسعه اقتصادی به معنای بهرهوری بالا، هزینه‌های کم و سود بالاتر، توسعه اجتماعی به مفهوم افزایش سطح اشتغال، بهبود سلامت جامعه، افزایش بهرهوری فرآیند ساخت از جمله اهداف مدیریت نخاله‌ها یا ضایعات ساختمانی به شمار می‌رود.
همچنین برخی دیگر از صاحبنظران، جلوگیری از آلودگی محیط شامل آب، خاک و سنگ، بازیافت مصالح قابل مصرف، هدایت صحیح مواد زائد به محل‌های دفن و زیبا سازی را به عنوان اهداف بازیافت نخالههای ساختمانی می‌دانند. در حال حاضر برای مدیریت این ضایعات، حداقل از سه روش انباشت، دفن و بازیافت استفاده میشود.
روش‌های قدیمی انباشت و دفن، مشکلاتی مانند محل دفن و مسائل زیست محیطی را به همراه دارد اما روش سوم یعنی بازیافت، بدون آسیب‌رسانی به محیط زیست، سه اتفاق مثبت را موجب می شود:
هجوم حجم بالای نخاله‌ها برای دفن در زمین، افزایش تصاعدی هزینه‌ها بر اساس حجم و فاصله حمل نخاله‌ها، اشغال بیش از حد فضا، دشواری متراکم کردن آنها، عدم آمادگی برای اشتعال و استفاده برای تولید انرژی از مهمترین دلایلی است که فعالان صنعت ساختمان را به سمت یافتن گزینه‌های اقتصادی در زمینه ضایعات ساختمانی سوق داده است.
با این توصیف در مجموع می‌توان مهمترین عوامل توجیه اقتصادی بازیافت نخالههای ساختمانی را شامل:
یک مطالعه در آمریکا نشان می‌دهد استفاده از مصالح بازیافتی در ساختمان‌های فلزی به کاهش 74 درصدی مصرف انرژی، کاهش 90 درصدی مصرف مصالح، کاهش 40 درصدی مصرف آب در فرایند ساخت و کاهش 97 درصدی مواد معدنی منجر می شود.
از این رو بازیافت نخالههای ساختمانی در بسیاری از کشورهای پیشرفته به دلیل مسائل زیست محیطی مانند کمبود منابع، کمبود محل دفن و آلودگی، مورد توجه ویژه است.
همچنین کاربرد نخالههای ساختمانی بازیافت شده در کشورهای مختلف، متفاوت است اما در مجموع رایج‌ترین کاربردهای نخالههای ساختمانی را می‌توان در موارد زیر برشمرد:
استراتژی کشورهای پیشرفته، استفاده کمتر از منابع در برابر استفاده بیشتر از مصالح بازیافتی است؛ یعنی قبل از ساخت و ساز با استفاده از روش‌های علمی و کنترل‌های موثر، میزان نخاله‌ها و ضایعات ساختمانی را کاهش می‌دهند.
در آمریکا، اتحادیه اروپا، ژاپن و سایر کشورهای پیشرفته، مجموعه علمی از روش‌ها و تجهیزات بهره برداری از منابع نخالههای ساختمانی ارائه شده است. در زیر به فعالیت‌های آمریکا، اروپا و برخی از کشورهای موفق در زمینه بازیافت نخالههای ساختمانی اشاره شده است:
در این کشور، آژانس حفاظت محیط زیست (EPA) نقش مهمی در ضایعات ساختمانی دارد و به منزله حلقه اتصال نهادهای دست اندرکار در این زمینه است و برای سهولت دریافت نخاله‌ها و بازیافت حداکثری آن بستر سازی می‌کند.
در اروپا، انجمن تخریب اروپا (EDA) وظایفی مشابه آژانس حفاظت محیط زیست آمریکا دارد. اهمیت بازیافت نخالههای ساختمانی در کشورهای اروپایی به قدری است که طبق گزارش انجمن تخریب اروپا، حدود 30 سال قبل، یعنی در سال 1992 در قسمت زیر سازی جاده‌های اروپایی، 90 درصد یا بیشتر از ضایعات بازیافت شده ساختمانی، استفاده شده است.
در این کشور، بیش از 400 شرکت بازیافت نخالههای ساختمانی ثبت شده و نرخ بازیابی پسماندهای ساختمانی، حدود 90 درصد است که بیانگر حمایت مدیریت پسماندها از شرکت‌ها و نهادهای دست اندرکار در این موضوع است.
در این کشور به دلیل عدم وجود فضای کافی برای دپوی نخالههای ساختمانی، تلاش‌های زیادی برای تفکیک، بازیافت و بهرهوری از این ضایعات انجام شد که نتیجه آن عدم نیاز به محل‌های جدید دپو و افزایش عمر منابع و ذخایر بوده است.
در این کشور، قوانین حمایت از بازیافت مصالح و زیرساخت‌های موجود، موجب بازیافت 95 درصدی نخالههای ساختمانی شده است.
در این کشور که بیشترین نخالههای ساختمانی آن شامل بتن و آجر است با قوانینی مانند کاهش مالیات و عوارض و پرداخت یارانه، میزان بازیافت ضایعات ساختمانی، حدودا به 90 درصد رسیده است.
در این کشور نیز قوانین به گونه‌ای تدوین شده‌اند که هزینه بازیافت نخالههای ساختمانی از هزینه دفع به روش‌های دیگر کمتر است.
در بسیاری از کشورهای دیگر نیز با وضع قوانین حمایتی و ایجاد زیر ساخت‌های مناسب، بازیافت نخالههای ساختمانی طی سال‌های اخیر، پیشرفت قابل ملاحظه‌ای داشته است.
هرچند بر اساس برآورد انجمن‌های ساختمان‌سازی سبز دنیا، 95 درصد زباله‌ها در یک ساخت و ساز معمولی قابل بازیافت است اما متاسفانه آمار رسمی درباره بازیافت نخالههای ساختمانی در کشور ما وجود ندارد. با این وجود، بررسی‌ها نشان می‌دهد میزان بازیافت مصالح ناشی از تخریب در ایران، طی سال‌های گذشته، کمتر از یک درصد است! همچنین حدود 85 درصد ضایعات ساختمانی ناشی از اتلاف مصالح در ایران به پنج دسته:
طبق نظرات کارشناسان در اواسط دهه 1390، سالانه 17 میلیون تن و روزانه 46 هزار تن پسماند ساختمانی فقط در تهران تولید شده که این رقم در کشور به حدود 60 میلیون تن نخاله ساختمانی در سال می‌رسد. همچنین به گفته فعالان حوزه بازیافت نخالههای ساختمانی، روزانه حدود 40 تا 50 هزارتن نخاله ساختمانی در تهران تولید میشود.
در سال 1395، برداشت حدود 297 هزار تن مواد تجدید ناپذیر از منابع، موجب تولید 50 میلیون تن نخاله شده است! همچنین بر اساس اظهارات اعضای شورای شهر تهران، در سال 1395، روزانه 50 هزار تن نخاله و پسماند ساختمانی و عمرانی در زمان رکود، تولید میشود که این رقم در زمان رونق ساخت و ساز به 100 هزار تن در روز افزایش می‌یابد!
اگر این آمار، مبنا قرار گیرد، سالانه بین 18 تا 36 میلیون تن نخاله ساختمانی فقط در پایتخت تولید میشود! بدیهی است این ارقام در سال‌های مختلف، متفاوت و در سال‌های اخیر، بالاتر از این میزان است اما به دلیل عدم ارائه آمار رسمی، ارقام متفاوتی درباره میزان بازیافت نخالههای ساختمانی منتشر میشود.
طبق تحقیقات در برخی موارد، حدود 10 درصد مصالح ساختمانی فقط در کارگاه‌ها از بین می‌رود. بر این اساس، سال 2025، میزان جمع آوری ضایعات ساختمانی در تهران نسبت به میزان دپو ضایعات در سال 2017، دو برابر خواهد شد و به تعبیر دیگر بیش از 100 درصد افزایش می‌یابد!
هرچند نخستین کارخانه بازیافت و پردازش نخالههای ساختمانی، آبان ماه سال 97 در پایتخت افتتاح شد که به گفته کارشناسان، سالانه میلیاردها تومان سود نصیب شهرداری و سرمایه گذاران می‌کند! اما با توجه به شرایط اقتصادی کشور، عدم ارائه تسهیلات مناسب و عدم تضمین‌های لازم به سرمایه‌گذاران از سوی دولت و نهادهای فعال در این عرصه، وضعیت بازیافت نخالههای ساختمانی در ایران، چندان امید بخش به نظر نمی‌رسد.
هرچند اتفاقات مثبت بسیاری در دنیا رخ داده است؛ از جمله دلایل اتلاف مصالح و ضایعات ساختمانی در ایران می‌توان به:
با توجه به چالش‌ها و دلایل عدم بهرهوری مناسب از بازیافت نخالههای ساختمانی در کشور، شیوه‌هایی نظیر:
از جمله راهکارهای جلوگیری از اتلاف ضایعات و بهبود مدیریت نخالههای ساختمانی، حفظ محیط زیست و کسب ثروت‌های میلیاردی در کشور به شمار می‌رود.