در بین انواع هنرها، صنایع دستی به خاطر ماهیت فعالیت، اتکا به منابع داخلی و برخورداری از مواد اولیه و نیروی انسانی بومی، نقش موثری در رشد اقتصادی و تولید ناخالص داخلی دارند. صنایع دستی با توجه به تفاوت های مختلف در ابعاد و نوع هنرهای دستی از منظر سازمان ثبت جهانی، در رده های مختلف دسته بندی شده اند که برخی از آنها جزء فلزکاری، صنایع دستی فلزی یا مرتبط با آن قرار می گیرند. حکاکی بر روی فلزات و آلیاژها، ساخت اشیای مستظرفه و ملیله کاری از این جمله اند. البته برخی از این هنرها تلفیقی از فلزات و سایر مواد هستند. مثلا ملیله کاری، دوخت هایی است که از مفتول های طلایی، نقره و آلیاژهای مختلف که به شکل فنری در آمده، برای تزئین سطح پارچه استفاده می شود و یا معرق کاری نوعی اثر هنری است که تکه های ریز چوب، فلز، پارچه، کاشی و... به زیبایی و در اشکال متفاوت، در کنار یکدیگر قرار می گیرند.
در این میان، صنایع دستی فلزی که پیشینه طولانی در اقتصاد هنر کشور دارد، از جمله فلزکاری طلا، مس و نقره همچنان جایگاه ارزشمندی دارند و اصفهان از جمله شهرهایی است که به عنوان مهد صنایع دستی از سرآمدان فلزکاری به شمار می رود. در حال حاضر، از فلزات مختلفی در صنایع دستی فلزی استفاده می شود و این صنعت و هنر، خصوصا از جانب گردشگران، روح تازه ای در اقتصاد گردشگری می دمد. در واقع فلزکاری، هنر تزئین و شکل دهی فلزات برای ساخت اشیای تزئینی و کاربردی به وسیله ابزار خاص و روش های متفاوت به صورت حجمی و مسطح است. از فلز برای ساخت و تزئین آثار تاریخی و صنایع دستی در رشته های مختلف استفاده می شود که با توجه به نوع کاربرد، شکل ظاهری و روش ساخت، این آثار فلزی می تواند متنوع باشد.
انواع هنرهایی که در ارتباط با فلزات قرار دارند، از جنبه های مختلف، قابل تقسیم بندی است:
دواتگری (چکش کاری)، حکاکی، انواع قلم زنی، ملیله کاری، میناکاری، طلاکوبی روی فولاد، فیروزه کوبی، مس کوبی، نقره کوبی، قفل سازی، اسلحه سرد و گرم، زیورآلات و زینت آلات فلزی، ساخت ضریح
در مجموع می توان صنایع دستی فلزی را شامل موارد زیر دانست:
دوات گری، حکاکی روی فلز، قلم زنی، مشبک فلز، ملیله کاری، زرگری، کوفته گری (طلاکوبی، نقره کوبی، مس کوبی)، ورشوسازی، چلنگری، زمودگری، قفل سازی، ریخته گری، زیورسازی و نیز آثار فلزی ترکیبی شامل جنگ افزارسازی، ضریح سازی، علامت سازی و چاقوسازی.
هنرهای فلزی شامل دو مرحله «ساخت و شکل دهی» و «تزئین» اشیا و ظروف فلزی هستند. در این رابطه، روش های مختلف ساخت و تزیین در برخی از آثار هنری فلزی مانند عَلَم و زیورآلات کاربرد دارند:
به اعتقاد کارشناسان، هفت مورد از صنایع دستی ایران در دنیا بیشتر مورد توجه هستند. این هفت مورد عبارتند از: فرش های دستبافت، ظروف مسی و شیشه ای، سرامیک و سفال، معرق و میناکاری، زیورآلات باستانی، قلاب دوزی و در نهایت سرمه دوزی. از بین این هنرها و صنایع دستی، ظروف مسی و زیورآلات باستانی مستقیما به صنایع دستی فلزی مرتبط می شوند. همچنین علاوه بر این دو مورد، برخی دیگر از صنایع دستی فلزی وجود دارند که در سال های اخیر هنوز در بین مردم یا سازمان های مختلف به عنوان لوازم آشپزخانه، تزئینات در منزل یا محل کار از استقبال فراوانی برخوردار است و غالبا جزء هدایای گران قیمت محسوب می شوند. از جمله این صنایع دستی فلزی می توان به چاقوسازی، ضریح سازی، طلا کوبی و... اشاره کرد. در زیر برخی از هنرها و صنایع دستی فلزی پرکاربرد یا جذاب ایرانی در داخل و خارج از کشور با تاکید بر نقش و کاربرد فلزاتی مانند طلا، نقره، مس و فولاد در آنها ارائه شده است:
بر اساس برخی منابع، مس، اولین فلز کشف شده توسط انسان، با قدمت حدود پنج هزار ساله است و اولین فلزکاران، ایرانی بوده اند. در این زمینه، مسگری در قالب اشیا و ظروف مسی دست ساز و هنر قلم زنی بر روی ظروف مسی رونق دارد و این روزها، اشیای تزئینی مسی برای دکوراسیون منزل و ظروف مسی جذابیت زیادی دارد. همچنین به دلیل خواص و فواید ظروف مس بر روی سلامت انسان، زیبایی و جذابیت مس، نشکن بودن ظروف مسی، قابلیت نقد شوندگی ظروف و فروش آن در مواقع لزوم، این اشیا و ظروف، کاربرد فراوانی در بین خانواده ها به ویژه در میهمانی ها و مناسبت های خاص دارد. کاشان، اصفهان، کرمان، شیراز و زنجان از جمله شهرهایی هستند که ساخت و تولید انواع ظروف و اشیای مسی در بین آنها جلوه دیگری دارد.
در حال حاضر، قیمت ظروف مسی برای قابلمه ها، کیلویی و قیمت بقیه ظروف با توجه به طرح قلم زنی که روی آنها انجام شده محاسبه می شود. همچنین قیمت ظروف مسی زنجان نسبت به اصفهان گران تر است. یکی از راه های تشخیص ظروف مسی اصل از تقلبی استفاده از آهن رباست. مس مانند طلا، جذب آهن ربا نمی شود و چنانچه از آهن به جای مس استفاده شود و ظروف، فقط روکش مسی داشته باشد، کاملا قابل تشخیص است.
آلیاژهای گران قیمت و زیبای ایرانی از صنایع مورد توجه گردشگران داخلی و خارجی است و خصوصا شهرهای غربی و جنوبی کشور با دارا بودن آلیاژهای مختلف از طلا، نقره، فیروزه و... شروع به تولید و ایجاد انواع زیورآلات با طرح های متنوع و هنر بومی خود کرده اند؛ به گونه ای که این زیورآلات و نیز نحوه طراحی و شکل دهی به فلزات گرانبها، تبدیل به صنایع دستی لوکس شده است. در این زمینه، نقره از فلزات گرانبها و پرکاربرد در صنایع دستی است که مانند طلا و مس در طبیعت به طور خالص وجود دارد اما بیشترین مقدار آن از سنگ معدن استخراج می شود. چکش کاری، خم کاری با استفاده از قالب، ریخته گری و پرس کاری از جمله روش های نقره سازی مورد استفاده در حال حاضر به شمار می روند.
هر چند نقره قدمت دیرینه دارد اما با توجه به ویژگی های بسیار از جمله خاصیت ضربه پذیری، چکش خواری و اکسید شدن در برابر جریان هوا، از استقبال فراوانی خصوصا در حوزه زیورآلات و نمادهای تزئینی برخوردار است تا جایی که منجر به ایجاد زیر شاخه جدید صنایع دستی با عنوان «نقره نما» شده است. محصولات نقره نما، مانند نقره، زیبایی و درخشندگی دارند و مراحل مختلفی که ساخت یک قطعه صنایع دستی نقره را موجب می شود، در تولید نقره نما نیز نقش دارد. نقره نما خصوصا در مناسبت های مرتبط با ازدواج، ظروف پذیرایی شیرینی خوری، میوه خوری، شکلات خوری، سرویس چای مانند سینی و قندان، تابلوهای نفیس دیواری، آویزها، تنگ، گلدان، زیورآلات، آیینه و شمعدان و... کاربرد دارد.
هنگامی که از چاقو سازی صحبت می شود، ناخودآگاه نام زنجان بر سر زبان می آید و چاقوی زنجان، همانند زیره کرمان شهرت دارد. در این زمینه، رایج ترین طرح برای چاقو، یک تیغه تیز فلزی است که به وسیله یک زبانه به یک دسته پیوند داده شده است. چاقو، در غذاخوری، میوه خوری، حکاکی، کندن گل، دالبُرزنی و... کاربرد دارد. در زمینه نقش فولاد در ساخت چاقو باید گفت یکی از فولادهای مناسب چاقو، فولاد دمشقی است. گرید فولاد و نحوه ساخت آن، بیانگر سختی و دوام تیغه تا توانایی فولاد در تیز نگه داشتن لبه و مقاومت در برابر خوردگی است.
در فولاد دمشق، دو گرید مختلف فولاد، با هم جوش داده شده و توسط اسید گراور می شوند تا فولادی با الگوهای منحصر به فرد و چشمگیر ایجاد کنند. چاقوی فولاد دمشق معمولا بر اساس اهمیت زیبایی شناسی ساخته می شود. گریدهای رایج در تولید چاقو فولاد دمشقی 15N20 (L-6)، O1، 203E ASTM، 1095، 1084، 5160، W-2 و 52100 را شامل می شوند.
در مجموع، برای ساخت چاقو به صورت دستی، فلز مناسب و کوره برای حرارت دادن لازم است و از هر فلزی خصوصا اشیای کارکرده فلزی مانند نعل اسب، فنرهای خودرو، دسته فلزی ابزار، مته های بزرگ، کابل های سنگین و... می توان به عنوان ماده اولیه ساخت چاقو استفاده کرد اما بهتر است جنس فلز با توجه به نوع کوره انتخاب شود. معمولا کوره های زغالی توان گرمایشی کمتری از کوره های مدرن بنزینی و گازی دارند از این رو، برای فلزهای سخت تر، کوره های مدرن لازم است.
ضریح، صندوق مشبکی از طلا، نقره، مس و چوب است که بر روی مزار امام، امامزاده یا بزرگان دینی و مذهبی نصب می شود. به تعبیر دیگر، ضریح، محفظه یا اتاقک مکعب مستطیلی است که فضای داخل مقبره را از اطراف آن جدا می کند. ضریح سازی از صنایع دستی فلزی و نوعی فلزکاری است که با توجه به وجود اماکن مذهبی متعدد و علایق دینی مردم در کشور ما، جایگاه ویژه ای دارد و برای درهای اماکن متبرکه نیز از آن استفاده می شود. این صنعت و هنر در اصفهان، قدمت ویژه ای دارد و مجموعه ای از هنرهای نگارگری، خطاطی، قلم زنی، منبت کاری، طلاکاری و... در آن نقش دارد.
برای ساخت ضریح، معمولا فلزکارانی از جمله زرگران، قلم زن ها، مشبک کاران و میناکاران با یکدیگر مشارکت می کنند. اجزای ضریح سازی عبارتند از: بدنه و اسکلت پیکره های سنگی، ستون ها، پایه ستون، گوی ماسوره ها، لچکی ها، ترنج ها، کتیبه های نقره، حواشی برجسته کاری، کتیبه های طلا، مشبک های طلایی، زهواره ها، میخ های تزئینی، گلدان ها، نقاشی های داخل ضریح و پارچه روی سقف مزار. بهترین نمونه های ساخت ضریح در اماکن متبرکه مشهد، قم، کربلا و نجف قرار دارند.
قفل سازی، از صنایع بسیار مهم و پرکاربرد در زندگی امروزی است که البته در حال حاضر با هجوم قفل های صنعتی، بازار ساخت قفل های سنتی راكد شده و بیشتر برای كلكسیون ها و موزه هاست. با این همه، قفل های فولادی، علاوه بر استحکام و ایمنی کامل، به خاطر زیبایی و ظرافت ویژه آن بسیار مورد توجه بوده است. تنوع درها و شکل ها، زیبایی خاصی به قفل های فولادی بخشیده است.
قفل های ایرانی از نظر فنی شامل دو نوع قفل های ثابت و فلزی هستند. قفل های ثابتِ دَر شامل کلون دان، کلون و پخش شو و قفل های فلزی شامل قفل فنری با کلید پیچی، قفل فنری با کلید فشاری، قفل لوله با کلید پیچی و قفل رمز یا بدون کلید هستند. از جمله قفل هایی که با کلید باز و بسته می شوند، می توان به قفل های خاردار، قفل های فنر خمیده و قفل های فنر مارپیچ اشاره کرد.
برای قفل سازی به عنوان یکی از صنایع دستی، از انواع ابزار و وسایل فلزکاری استفاده می شود و مواد اولیه مورد استفاده در ساخت قفل، فولاد، آهن و آلیاژهای مرتبط با آن است. برای ساخت قفل، ابتدا ورق و مفتول آهنی یا فولادی را در ضخامت های مختلف آماده می کنند و متناسب با طرح محفظه و اجزای داخلی قفل، مواد اولیه را برش زده و قوطی یا محفظه قفل را پس از خم کاری ورقه برش خورده، لحیم و درز گیری کرده و قطعات داخلی را سوهان کاری می کنند. سپس متناسب با نوع قفل، بدنه اصلی را سوراخ کاری و قطعات مختلف شامل دسته فنر و تیغه را به هم پرچ و آن را اسید کاری کرده و پرداخت نهایی روی آن انجام می شود.
کوفته گری یا طلاکوبی روی فولاد از رشته های صنایع دستی فلزی است که مشتریان مخصوص به خود را داراست. در حال حاضر طلاکوبی بر روی مجسمه های پرندگان و حیوانات نظير طاووس، کبوتر، آهو، شیر و... صورت می گیرد که به گونه ای تقلید از پیکره هایی است که به انواع عَلَم سوگواری متصل است. پایه خودکار، تندیس، قفل و مجسمه حیوانات به صورت طلاکوب و نقره کوب و بسیاری از اشیای دیگر با روش طلاکوبی، در حال حاضر در فروشگاه ها اعم از اینترنتی و حضوری، متناسب با جزییات و فلزات مورد استفاده در آن، با قیمت های نسبتا بالایی به فروش می رسد.
بنابر تعاریف موجود، موج دار کردن فولاد با طلا و نقره را طلاکوبی می گویند که به زرکوبی یا مطلاکاری نیز مشهور است. در گذشته طلاکوبی روی فلزاتی مانند مس، برنج و مفرغ نیز انجام می شد. آماده سازی مواد اولیه، طراحی سنتی، طراحی حجمی و کاربردی، الگوبری ورق فلزات، انواع حجم های فولادی، کوبیدن سیم نقره یا طلا در سطح خش دار از وظایف کوفته گران است.
برای طلاکوبی، بعد از مشخص کردن محل مورد نظر، آن را با کارد کوتاه و تیز، مخصوص طلاکوبی، زبر می کنند، سپس مفتول طلایی و یا نقره ای نازکی را روی سطح زبر قرار داده، با چکش طلاکوبی، سطح زبر را میکوبند و با مصقول، آن را جلا داده و ناهمواری آن را از بین می برند تا محصول به مشتریان ارائه شود. به بیان دقیق تر، محل نیازمند طلاکوبی، به شکل ضربدر دندانه دندانه شده، سیم زر یا نقره به ضخامت هفت صدم میلی متر در آن گذاشته شده و چکش کاری می شود. سپس با سنگ عقیق یا یشم آن را پرداخت می کنند تا هم درخشان شده و هم بهتر به زمینه فولادی جفت شود.
جمع بندی: هنرمندی فلزات!
همانگونه که در بخش انواع صنایع دستی فلزی اشاره شد، فهرست انواع هنرها و انواع فلزات در این حوزه، بسیار متنوع و بیش از موارد یاد شده است اما در این مطلب، تلاش شد هنرهای فلزکاری که در زندگی امروز نیز کاربرد دارد و یا نمونه های جالب توجه و جذاب که به موزه ها و کلکسیون ها راه یافته، ارائه شود. استقبال از صنایع دستی فلزی و فروش نسبتا قابل توجه برخی از آنها در فضای زندگی مدرن، بیانگر این است که فلزات مختلف به ویژه فولاد، طلا، نقره و مس، ابزار ارتباط بین هنر و اقتصاد به شمار می روند و این امر، هنرمندی فلزات را آشکار می سازد.