کاربرد انواع متریال های فلزی در ساخت و طراحی مجسمه ها و سازه های شهری به عنوان یکی از آثار هنری، گسترش یافته است. البته مجسمه سازی فلزی، هنر جدیدی نیست بلکه به دلیل شکل پذیری فلزات، از گذشته های دور مورد توجه بوده اند. با این حال، بعد از توسعه معادن و تحولات مربوط صنایع دستی و آثار هنری، دامنه و شیوه استفاده از فلزات، طی قرن ها، از تجهیزات نظامی، ابزارآلات جنگی و اماکن مذهبی به سمت مجسمه سازی فلزی مدرن نیز کشیده شده است. فلزات علاوه بر جذابیت و بازتاب نور، به دلیل استحکام و مقاومت بالا در طراحی مبلمان شهری کاربرد دارند و به ویژه در ایام و مناسبت های خاص ملی و مذهبی جلوه زیبایی به محیط اطراف می بخشند.
انواع مجسمه ها را با توجه به نوع مصالح آنها می توان در قالب مجسمه های فلزی، شیشه ای، سفالی، چوبی، پلاستیکی و گچی تقسیم کرد. همچنین مجسمه هایی از جنس سرامیک در رنگ های مختلف نیز در سال های اخیر، مورد استفاده قرار گرفته اند. مجسمه سازی مفتولی با استفاده از فولاد و مفتول برای داخل و خارج از منزل نیز با خلق آثار هنری از حیوانات وجود دارد. در این شیوه، سوژه ها در اندازه واقعی یا بزرگ تر ساخته می شود و نگهداری آثار نمایش داده شده در مجموعه های شخصی صورت می گیرد.
در این رابطه، مصالح مجسمه ها، متنوع و در طول تاریخ، با تغییرات زیادی همراه بوده است. این مصالح، مواد کلاسیک با دوام فوق العاده از جنس فلز به ویژه برنز، سنگ و سفال، مواد گرانبها مانند طلا، نقره و عاج فیل که غالبا برای ابزار لوکس کوچک و به ندرت، در اجسام بزرگ مورد استفاده قرار می گیرند، شامل می شوند. همچنین مواد متداول ارزان تر، مانند چوب های سخت بلوط و گردو برای ساخت مجسمه وجود دارند.
علاوه بر این موارد، انواع روش های ساخت مجسمه در قالب ساخت مجسمه از مدل زنده، مجسمه سازی از روی عکس یا نقاشی، مجسمه سازی به صورت قالب گیری از صورت فرد زنده و مجسمه سازی به صورت کاستن از مواد، قابل طبقه بندی است. ضمنا مجسمه هایی که در قالب ترکیبی از حروف، کلمات و نوشتار به تصویر کشیده می شوند و به اصطلاح تایپوگرافی نام دارند، نیز قابل توجه هستند. همچنین در طراحی منازل به سبک غربی، غالبا از مجسمه های الهام گرفته از حیوانات استفاده می شود که به آن تاکسیدرمی نیز می گویند.
در گذشته، معمولا تندیس های فلزی برای زیبایی شهرها استفاده می شد و مجسمه سازان اقدام به ساخت نمادهایی فلزی از شهروندان و اشخاص مشهور می کردند که غالبا در میادین شهر دیده می شود. بر این اساس، مجسمه سازی در پیکره های بزرگ با فلز به روش ریخته گری و قالب گیری یک پارچه و یا چند تکه انجام می شد و طرح نهایی مجسمه شکل می گرفت.
در حال حاضر مجسمه سازی با فلز به صورت مدرن، شکل و شمایل ویژه ای پیدا کرده و استفاده از فلزات بازیافتی مورد توجه مجسمه سازان قرار گرفته است. در مجسمه سازی مدرن، تنوع انتخاب مواد اولیه بسیار زیاد است و با استفاده از فلز یا حتی ضایعات فلزی، ساخت مجسمه های فلزی جذاب و هنرمندانه مد نظر قرار گرفته است. اکنون در دوره های ساخت مجسمه با فلز، مباحثی مانند شناخت ابزار کار با فلز و کاربرد آن، شناخت فلز و انواع آن، خلاقیت با فلز، محاسبه و اجرای حجم های فلزی و آموزش ساخت انواع آن به علاقه مندان این حوزه، آموزش داده می شود.
با وجود اهمیت، کاربرد، تنوع و جذابیت فلزات در ساخت مجسمه ها، خلق و طراحی مجسمه های فلزی مدرن در ایران به مفهوم امروزی، قدمت زیادی ندارد. به اعتقاد صاحبنظران این عرصه، ساخت مجسمه فلزی، تلفیق حرفه ها و هنرهای مختلف مانند طراحی، قالب سازی و فلزکاری است. در واقع برای ساخت یک مجسمه فلزی باید قطعات نسبتا ریز فلز، مثل قطعات پازل کنار هم قرار گیرد تا به شکل و شمایل مطلوب برسد. برش ضایعات آهن و چسباندن آنها به یکدیگر برای تبدیل به مجسمه در سال های گذشته تا برش قطعات به وسیله دستگاه های لیزری با ابعاد مورد نیاز و ساختن مجسمه های بزرگ با اندازه های مختلف، در سال های اخیر، برخی از اقدامات صورت گرفته در داخل ایران، در زمینه روش ساخت مجسمه فلزی است.
به تعبیر دیگر، روش ساخت مجسمه های فلزی که برخلاف بسیای از هنرهای تجسمی، مبتنی بر رنگ نیست، ویژگی های خاص خود را داراست. برای ساخت این مجسمه ها، ابتدا طرح اولیه توسط نرم افزارهای سه بعدی، تهیه و سپس قالب گیری می شود. در مرحله بعد، ورق های آهن توسط دستگاه های لیزری برش میخورند تا کنار هم قرار گرفته و اصطلاحا جوش خورده و فرم دلخواه شکل گیرد. در نظر گرفتن این روش، برای طراحی مجسمه های فلزی بزرگ از جمله حیواناتی مانند زرافه، اسب و... دشوار است.
در مصر بسیاری از مجسمه ها با فلز ساخته شده اند، مجسمه های زیبای یونان و رم قرار دارند غالبا از جنس برنز هستند و فلز مس، سهم عمده ای در تمدن های باستانی آمریکا دارد. یکی از دلایل کاربرد فلزات در مجسمه سازی خصوصا مجسمه های دکوری، نگهداری طولانی مدت آنها است. از این رو این مجسمه ها باید استحکام و مقاومت بیشتری از سایر ابزارهای تزئینی داشته باشند. یکی از تصمیمات مهم افراد یا سازمان ها، برای خرید مجسمه فلزی، نوع مصالح مورد استفاده در ساخت آن است. مجسمه های فلزی معمولا با تکه هایی از فلز ساخته شده و به وسیله گرما، فرم و شکل داده می شوند. این مجسمه ها، در بین مجسمه های تزئینی بسیار مقاوم هستند. برای ساخت مجسمه ها، اغلب از فلزات نقره، برنج، قلع، مس، سرب، آهن، برنز و حتی طلا استفاده می شود.
آهن به عنوان یکی از فلزات مورد استفاده در مجسمه سازی، کاملا خالص نیست و ترکیبی از سیلیکون، سولفور، کربن و فسفر است. در این رابطه چدن ، فرفورژه و استیل، سه نوع آهن هستند که چدن، بیشترین و فرفورژه، کمترین مقدار کربن را دارا است. از آنجا که اجسام ساخته شده از آهن، در برابر رطوبت زنگ می زند، باید آن را با مواد غیراکسید مانند قلع، روی و برنج ترکیب کرد.
درباره کاربرد انواع آهن ذکر شده در مجسمه سازی باید گفت چدن به دلیل اینکه دارای مقادیر زیاد کربن است، به راحتی می شکند اما خم نمی شود و به دلیل بافت خشن، چندان در ساخت مجسمه های فلزی قابل استفاده نیست. فرفورژه چون دارای کربن کمتر و نرم تر است، در ساخت مجسمه ها به کار می رود و می توان آنها را رنگ کرده و برای ابزارهایی با قیمت مناسب از آن استفاده کرد. استیل به خاطر اینکه خصوصیات چدن و آهن، هر دو را داراست و سختی آن بین این دو فلز قرار می گیرد، و نیز به دلیل براق بودن، فلز مناسبی برای مجسمه سازی است.
استیل ضد زنگ که از آلیاژ کردن حدود 10 تا 20 درصد کروم همراه با استیل ایجاد می شود، با مقاومت بالا در برابر خوردگی و سختی، یکی از مواد فلزی مقاوم در بازار است. مجسمه های زیبا از استیل های ضد زنگ با ظاهر جلا داده شده ساخته می شوند. اوایل دهه 1930 میلادی وقتی در صنعت ساختمان از آلیاژهای استیل سری 300 استفاده شد، این امر، الهام بخش مجسمه سازان گردید. تاریخچه استیل در صنعت مجسمه سازی بیانگر به صرفه بودن آن از لحاظ اقتصادی در تمامی مراحل فرآوری، ساخت و نگهداری است. استیل علاوه بر بعد اقتصادی، از لحاظ زیبایی و چشم نواز بودن در ساخت مجسمه ها نیز کاربرد دارد.
با این حال، مجسمه سازان همیشه با این مشکل مواجه بودند که چگونه می توانند مجسمه های خود را طوری بسازند که سال ها ماندگار مانده و تغییر و یا تخریبی در آن صورت نپذیرد. پس از دقت لازم به صنایع ساختمانی و کاربرد استنلس استیل بر روی ساختمان ها، به این نتیجه رسیدند که از این فولاد ضد زنگ می توانند در زمینه مجسمه سازی استفاده کرده و از آن بهره ببرند.
نکته جالب توجه اینکه برای مجسمه سازی از استنلس استیل های سری 300 استفاده می شود و این استیل های ضد زنگ از دیگر سری های آن، پرکاربردتر هستند. در این رابطه، مجسمه تصویر پنج خبرنگار که در قسمت بالای در ورودی 50 برج راکفلر قرار دارد، کاملا از جنس استنلس استیل است و اولین مجسمه ای است که در سال 1940 از این جنس به روش ریخته گری ساخته شده است. مجسمه کره جهان نما در نیویورک ساخته شده از استیل ضد زنگ 304 و نیز مجسمه سیبلس در هلسینکی پایتخت فنلاند که از لوله های استیل ضد زنگ جوش خورده به یکدیگر، ساخته شده، از دیگر نمونه ها در این زمینه به شمار می رود.
از آهن و فلزاِتِ مرتبط با آن که بگذریم، بررسی نقش سایر فلزات در مجسمه سازی به صورت مختصر قابل توجه است:
در حال حاضر، معمولا مجسمه های مدرن با دو متریال متفاوت شامل مجسمه هایی که پایه آنها فایبرگلاس است و مجسمه های فلزی بی رنگ ساخته می شوند. با این همه، به دلیل رشد فزاینده قیمت ورق آهن، ساخت مجسمه های فلزی چندان مقرون به صرفه نیست. همین امر، مجسمه سازی مدرن را به سمت فایبرگلاس سوق داده است.
فایبرگلاس، کامپوزیت از الیاف شیشه و مواد پلیمری است که پشم شیشه در نقش ماده تقویت کننده آن و مواد پلیمری در نقش ماده زمینه آن به کار می رود. ورق های فایبرگلاس از ترکیب رزین پلی استر، الیاف شیشه، رنگ و مواد دیگر تشکیل شده اند. اکنون کامپوزیت ها یا قطعه های فایبرگلاس، رتبه اول کاربرد در صنایع گوناگون را دارند و آثار هنری ساخته شده از فایبرگلاس مانند مجسمه ها، ویژگی هایی همچون وزن کم، استحکام زیاد، دوام قابل توجه، مقاومت در مقابل خوردگی، پایداری خوب در برابر اشعه های مضر، مقاومت شیمیایی، سرعت و راحتی در تولید را دارا هستند. همچنین خرید یا سفارش ساخت مجسمه های مدرن با طرح های متنوع از جنس فایبرگلاس در مقایسه با مجسمه هایی از جنس سنگ، چوب و... غالبا ارزان تر است. علاوه بر آن، استفاده از فایبرگلاس برای مجسمه یا المان های بصری، محدودیت در فرم و ابعاد ایجاد نمی کند و بهترین گزینه برای اجرای مجسمه است.
بی جهت نیست بیشتر مجسمه هایی که در طراحی فضای شهری، ورودی فضاهای تجاری و تفریحی یا در میادین و پارک ها به کار می روند، از جنس فایبرگلاس هستند. این متریال ارزشمند، علاوه بر خلق مجسمه های بزرگ در سطح شهر، کاربرد فراوانی در ساخت و طراحی مجسمه های کوچک و ظریف، برای زیباسازی دکوراسیون داخلی فضاهای مختلف دارد.