با توجه به گسترش فزاینده انواع متریال و مصالح عمرانی امروزی در صنعت ساختمان، شاید در نگاه نخست، سخن گفتن از نقش آجر در ساخت و ساز، چندان قابل اعتنا نباشد و بوی کهنگی از آن به مشام برسد، اما واقعیت چیز دیگر است! هر چند ساختمانهای آجرنما، طی سال‌های گذشته، اغلب جای خود را به دیگر مصالح ساختمانی داده‌اند.
اما آجر در انواع و اشکال متعدد، همچنان از مصالح پرکاربرد در ساختمان است و نقش آن کمرنگ‌تر از تیرآهن و میلگرد نیست. هرچند قیمت تیرآهن و میلگرد در گذر زمان دستخوش نوسانات زیادی گشته است ولی آجر تقریبا نوسان زیادی را تجربه نکرده است. همانگونه که انواع مواد و مصالح در صنعت ساختمان بر اثر درهم آمیختگی با تکنولوژی، پیشرفت‌های قابل ملاحظه‌ای داشته‌اند.
آجرها از گذشته تا کنون با تحولات بسیاری مواجه شدهاند و علاوه بر ساخت و ساز در طراحی داخلی و نمای بیرونی ساختمان نیز نقش ویژه‌ای دارند. هر چند امروزه به دلیل افزایش تراکم جمعیت و ساخت بناهای چند طبقه از آجر، چندان در اسکلت ساختمان‌‌ها استفاده نمیشود و اسکلت‌‌های فلزی یا بتنی جایگزین آن شدهاند اما آجر همچنان برای نماسازی یا سایر فضاهای یک ساختمان، مورد استفاده قرار میگیرد.
در واقع آجر یکی از مصالح ساختمانی پرکاربرد و پرمصرف است. نقش این محصول در ساختمان سازی، فراتر از نمای بیرونی یک ساختمان است و بعضا به عنوان جایگزین مناسب سنگ در پروژه‌های ساختمانی مورد استفاده قرار میگیرد. از این رو، کاربرد انواع آجر در پروژه‌های ساختمانی و قسمت‌های مختلف یک ساختمان، همواره یکی از موضوعات مورد توجه فعالان صنعت ساخت و ساز است.
آجر با توجه به انواع آن تعاریف مختلفی دارد اما به طور کلی، آجر به عنوان یکی از قدیمی‌ترین مصالح ساختمانی دست ساز بشر، گِل پخته شده‌ای است که با اشکال و اندازه‌های مختلف در ساختمان سازی کاربرد دارد. به عبارت دیگر، آجرها، بلوک‌هایی با اندازه منظم و مکعب هستند که اغلب از خاک رس ساخته شده و در انواع و طرح‌های گوناگون با قیمت‌های متفاوت در قسمت‌های مختلف ساختمان، مورد استفاده قرار می‌گیرند.
آجرها به عنوان یکی از مصالح ساختمانی ساخته شده از جنس خاک رس و مواد دیگر با توجه به جنس و ابعاد، کاربردهای متنوعی دارند و به عنوان کف پوش، دیوارپوش و دیوارکشی مورد استفاده قرار می‌گیرند. در واقع آجر نوعی سنگ مصنوعی است که از پختن خشت خام و دگرگونی آن بر اثر گرما حاصل میشود. خاک آجر مخلوطی از مواد زیر است:
مهمترین کاربرد آجرها را میتوان در بنایی و برای ساخت دیوار دید که برای چیدن و اتصال آنها از ملات استفاده میگردد. بناها و آثار تاریخی بسیاری مانند آتشکده‌ها، مساجد و ساختمانهای مسکونی با استفاده از آجر در ایران ساخته شدهاند. انواع آجرها با توجه به نوع و مواد دیگر به کار رفته در آن برای سایر بخشهای سازه‌هایی که در حال ساخت هستند، نیز کاربرد دارند. برای درک اینکه آجر در کدام قسمت ساختمان کاربرد دارد، باید انواع آجرها را از ابعاد مختلف بررسی کنیم و سپس با توجه به آن کاربرد هر یک را در بخشهای مختلف یک بنا باهم ببینیم.
ویژگی آجر موجب شده از نخستین مراحل ساخت و ساز تا انتها مورد توجه سازندگان قرار گیرد. آجر به خاطر کاربرد بیشتر و قیمت مناسب‌تر در مقایسه با سایر مصالح ساختمانی در پروژه‌های مختلف ساخت و ساز استفاده میشود. آجرها خصوصیات مهمی اعم از امکان جابجایی راحت، سایز کوچک و راحتی استفاده، کاربردهای مختلف و متنوعی دارند که مهمترین آنها عبارتند از:
آجرها با ظاهر و ابعاد متنوعی تولید و در بازار عرضه می‌گردند که هر یک خصوصیات مخصوص به خود را دارند. آجرهای توپر مقاومت بالایی دارند که برای ساخت دیوارهای باربر مورد استفاده قرار می‌گیرند ولی آجرهای توخالی و سوراخدار دارای تخلخل‌‌های بسیاری بوده و به روش پرسی ساخته میشوند. در مجموع، آجرها با توجه به شیوه تولید به دو دسته کلی فشاری و ماشینی قابل طبقه‌بندی هستند و بر این اساس هر کدام کاربردهای خاص خود را در قسمت‌های مختلف یک ساختمان دارند.
این آجرها برای تمام اقدامات ساختمانی از جمله گره چینی، طاق ضربی، دیوارهای حمال و تیغه چینی مناسب هستند. آجرهای فشاری، معمولا در سفت کاری و زیرکاری ساختمان از قبیل دیوارهای خارجی و پی‌ریزی ساختمان مورد استفاده قرار می‌گیرند. این آجرها غالبا با دست قالب زده شده و در کوره‌های محلی پخته میشوند. به طور سنتی، خشت این آجرها با دست زده و گوشه‌‌های قالب به وسیله گل مخصوص با فشار خشت‌زن پر میشود. ابعاد آنها معمولا 5×10×20 و یا 5.5×11×22 سانتی متر است.
برای ساخت دیوار و در مرحله سفت‌کاری به دلیل استحکام بالا به کار می‌روند. قیمت این آجرها، مناسب بوده و در تمام پروژه‌های ساختمانی مورد استفاده قرار می‌گیرند. آجرهای ماشینی یا سوراخدار دارای 8 تا 10 عدد به قطر 1.5 تا 2 سانتیمتر است. یکی از علل وجود سوراخ‌‌ها در این محصول این است که هنگام دیوارچینی، ملات به طور عمودی در آجر نفوذ کرده و باعث استحکام بیشتر دیوار میشود.
از آنجا که در ساخت دیوارهای حمال میتوان به وسیله سوراخهای موجود در سطح آجر آن را با میلگرد، مسلح کرد، بنابراین این محصول برای ساخت دیواری مستحکم مناسب است. جنس آنها در مقایسه با آجرهای فشاری، ترد و شکننده بوده و از آنجا که آجرهای سوراخ دار، خاصیت مکندگی چندانی ندارند و چسبندگی آنها به ملات چندان مناسب نیست، پس در طاق ضربی از آنها استفاده نمیشود.
آجر بر اساس کاربرد در قسمت‌های مختلف ساختمان به کار می‌رود. در این رابطه، این محصول را میتوان به انواع زیر تقسیم کرد:
این محصول برای تزئین و زیباسازی نمای ساختمان و یا دکوراسیون داخلی مورد استفاده قرار میگیرد و طراحی آن مطابق با طرح‌های مختلف و شرایط داخلی و بیرونی ساختمان است که معمولا یا به صورت دستی یا ماشینی تولید میشود. استفاده از دیوارهای آجری می‌تواند سبب گرم و دلپذیر شدن فضا در دکوراسیون داخلی منازل گردد. آجرنما از ویژگی‌هایی مانند مقاومت در برابر گرما، رطوبت و نفوذ آب برخوردار است.
برای استفاده از آجرنما در داخل منزل، همخوانی آن با سبک مدرن و کلاسیک مهم است و امروزه فضای مدرن با دیوار آجری طرفدار دارد. استفاده از دیوار آجری به جای دیوارهایی که با گچ سفید پوشانده میشوند و یکنواخت و کسل کننده هستند، راهکار مناسبی به شمار می‌رود. آجر نسوز نیز نمونه‌ای است که میتوان از آن به عنوان آجرنما استفاده کرد. ضمن آنکه تنوع بالای رنگ، آجرنما را به گزینه مناسبی برای پوشش نما مبدل ساخته است.
این آجرهای ماشینی که به علت تراکم بالا از مقاومت زیادی برخوردار بوده و ظاهر نیمه شفاف دارند در ساختمان‌‌هایی که بار زیاد را تحمل میکنند، مورد استفاده قرار می‌گیرند.
این دسته از آجرها در ابعاد و رنگهای متنوع تولید و مورد استفاده قرار می‌گیرند. از جمله کاربرد آنها میتوان به تزئین دکوراسیون داخلی و بیرونی ساختمان و طراحی‌های سنتی اشاره کرد. لعابی که سطح محصول را پوشش می‌دهد، نقش لایه محافظ را داشته و موجب مقاومت بالا و طولانی شدن عمر آن میشود. این آجرها با رنگ‌هایی نظیر آبی، قرمز، نارنجی، قهوه‌ای و سورمه‌ای لعاب داده میشوند و جلوه بصری زیبایی به فضا می‌بخشند. ناگفته نماند قیمت آجر لعابی، گرانتر از آجر معمولی است.
این محصول که از سیلیکات کلسیم ساخته میشود، بیشتر در پی سازی ساختمان کاربرد دارد. از آنجا که مقاومت فشاری این آجر بالا است، ظرفیت باربری آن نیز زیاد بوده و به همین جهت از آن در ساخت دیوارهای حائل و حمال استفاده میشود. آجرهای ماسه آهکی به دلیل استفاده از رنگدانه در تولید آنها رنگهای متفاوت و ظاهر زیبایی دارند.
آجر بتنی محصول جدیدی است که با تکنولوژی آلمان و به صورت کاملا اتوماتیک تولید میشود با این حال، برخلاف برخی نظرات مطرح شده در این زمینه، آجر بتنی، جایگزین آجر فشاری نیست و اصولا کیفیت و مزایای آجر بتنی از جنبه‌های مختلف نسبت به آجر فشاری بیشتر است. در بین انواع آجرهای بتنی که در ساخت راهروهای حیاط و مسیرهای پیاده‌رو خیابان گرفته تا نمای بیرونی و داخلی واحد مسکونی نقش دارند، آجرهای سبک بتنی از جمله آجرهایی هستند که در پی چینی و دیوار چینی ساختمان و تیغه‌های باربر به کار می‌روند. این محصولات سبک به دلیل صاف و یکدست بودن، بیشتر در نمای ساختمان مورد استفاده قرار می‌گیرند و به زیبایی منازل مسکونی بسیار کمک میکنند. این محصولات با توجه به سلیقه مشتریان و خریداران در رنگهای مختلف وجود دارند.
ساختار و ماده اصلی آجر، خاک رس است که معمولا با 15 تا 20 درصد وزن آن آب مخلوط میکنند و از گل حاصل، خشت می‌سازند. از پختن خشت و تغییراتی که بر اثر گرما در آن پدید می‌آید، آجر تشکیل میشود. درون خاک رس، ترکیباتی مانند سنگ آهک، سولفات‌ها، اکسیدها و فسفات‌ها و... وجود دارد و میزان کاهش یا افزایش هر یک از آنها، باید در خاک رسِ به کار رفته برای تهیه آجر، مورد توجه قرار گیرد. طبق استانداردهای موجود، میزان این ترکیبات در خاک رس عبارتند از:
آجر معمولی برای اقدامات ساختمانی، مصرف و به شیوه ماشینی یا دستی تولید میشود. ساخت، تهیه و تولید آجر در مراحل زیر صورت میگیرد:
استخراج خاک رس از سطح زمین: حمل آن به کارخانه، جدا کردن خاک سطحی یا نباتی و ریشه گیاهان
عمل آوردن خاک یا آماده سازی مواد خام: سنگ شکنی اولیه، تبدیل خاک به گرد، سرند کردن آب، ارسال به آسیاب و جدا کردن دانه‌هایی که رنگ را ضایع میکنند یا افزایش میزان اکسید آهن خاک (در صورتی که رنگ محصول، مهم باشد)
ساختن گل برای تولید خشت: افزودن آب در حد مجاز و همزدن در مخلوط کن‌های مکانیکی برای چسبندگی و شکل دهی
خشت زنی یا قالب‌گیری: شامل روش سنتی و امروزی:
الف- روش سنتی: قرار دادن گل در قالب چوبی بدون کفه، صاف کردن آن با دست، برداشتن قالب و قرار دادن خشت‌ها در هوای آزاد برای خشک کردن آن
ب- روش کارخانه‌های آجرپزی یا تولید آجر: این روش شامل گل سفت یا اکسترودر (با میزان 15 درصد آب به وزن خاک)، گل شل (برای خاکهایی با میزان آب زیاد 20 تا 30 درصد وزن خاک) و پرس کردن خاک نیمه خشک یا قالب فشاری (با 7 تا 10 درصد آب به وزن خاک)
خشک کردن خشت: در این مرحله خشت‌ها پس از خشک شدن به روش سنتی به کوره منتقل میشوند و در روش جدیدتر این کار در اتاق‌ها یا تونل‌هایی انجام شده که گرمای آنها از حرارت خروجی کوره‌ها تامین میگردد.
پختن خشت (آجرپزی): مهمترین مرحله تولید آجر است. با پختن در حرارت حدود 900 درجه سانتیگراد به مدت 40 تا 150 ساعت متناسب با نوع کوره و خاک رس سه مرحله پخت عبارتند از:
همچنین با افزودن سوخت در مرحله آخر در زمان معین، میتوان آجر را به رنگ خاص تولید کرد.
ابعاد آجر از گذشته تاکنون، تغییرات متعددی داشته است. در گذشته، علاوه بر آجرهای معمولی، آجر نظامی با ابعاد 50x50x50 و آجر ختایی با ابعاد 25x25x25 تولید می‌شد که بیشتر برای کف سازی مورد استفاده قرار می‌گرفت اما امروز، اغلب آجرهای دیوارچینی در ابعاد 20x10x5 یا 22x11x5.5 سانتیمتر ساخته میشوند. در این حالت، هر بُعد آجر، دو برابر بُعد دیگر است تا برای دیوارچینی به راحتی آجرها کله (عرض) راسته (طول) چیده شود؛ به گونه‌ای که بندهای آجر در مقابل یکدیگر قرار نگیرند و چفت و بست لازم بین آنها ایجاد شود.
موسسه استاندارد و تحقیقات صنعتی ایران در استاندارد ملی شماره 7، ابعاد ترجیحی انواع آجر به صورت مدولار را به دو صورت زیر تعریف کرده است:
| نوع | درازا | پهنا | بلندی |
| 1 | 210 | 100 | 50 |
| 2 | 220 | 105 | 53 |
انواج آجر با توجه به معیارهای مختلف قابل طبقه‌بندی است. در زیر برخی از این تقسیم‌بندی‌ها ذکر شده است:
این تقسیم‌بندی آجرها از منظرهای مختلف که میتوان به آن طبقه‌بندی‌های دیگر هم افزود به خوبی گویای کاربرد و تنوع گسترده این نوع مصالح ساختمانی است.
اکنون از بین انواع آجرهای مورد استفاده در صنعت ساختمان، 10 نوع از این آجرها به صورت مختصر همراه با کاربردها و ویژگی‌های آنها در قالب جدول آورده میشود:
در ادامه با انواع آجر و ویژگی‌های آن آشنا شوید:
| ردیف | نوع آجر | کاربرد و ویژگی‌ها |
| 1 | آجر لعابی | از جمله روش‌های روکش‌کاری برای محافظت از آجر |
| تنوع در رنگ (آبی، قرمز، نارنجی، قهوه‌ای و سورمه‌ای) با ابعاد گوناگون | ||
| قابل استفاده در دکوراسیون داخلی و بیرونی ساختمان (اغلب مناسب طراحی سنتی) | ||
| گرانتر از آجر معمولی | ||
| 2 | آجر سفالی | ساخته شده در کوره‌های سفال‌پزی، دارای وزن سبک |
| مشابه بلوک‌های سوراخدار، قابل استفاده در تیغه‌های جداکننده و دیوارهای غیر باربر | ||
| پایداری بالا و عایق گرمایی و صوتی مناسب | ||
| قیمت پایین‌تر در مقایسه با سایر آجرها | ||
| آجر سفال 10 سوراخ با قطر 5.5 تا 5.2 سانتیمتر با قابلیت قفل شدن میلگرد در سوراخ | ||
| 3 | آجر فشاری (سنتی) | از آجرهای پرکاربرد در ساختمان سازی |
| خشت زنی با دست و پخته شدن در کوره | ||
| کاربرد در مرحله سفت کاری و استفاده در ساخت دیوارهای باربر | ||
| قیمت متفاوت است و وزن حدودی آن 2.5 کیلوگرم | ||
| 4 | آجر ماسه آهکی | ساخته شده از سیلیکات کلسیم و کاربرد در پی ساختمان |
| مقاومت فشاری و در نتیجه ظرفیت باربری و قابل استفاده در ساخت دیوارهای حائل | ||
| ظاهر زیبا با رنگ‌بندی متفاوت | ||
| سهولت در اجرا و کم بودن میزان پرتی مصالح | ||
| عایق مناسب برای جلوگیری از هدر رفت انرژی | ||
| 5 | آجر نسوز | عمر بالا، دارای ثبات رنگ، مقاوم در برابر حرارت بالا |
| قابل استفاده در دیواره داخلی شومینه و مصارف ساختمانی | ||
| قیمت بالاتر در مقایسه با سایر آجرها | ||
| استفاده از آن به عنوان آجر نسوز دکوراتیو | ||
| عایق مناسب برای جلوگیری از هدر رفت انرژی | ||
| 6 | آجر ماشینی | در دسته آجر سوراخ‌داری که حفره‌های آن جهت افزایش مقاومت پر میشود |
| تعداد حفره‌های روی این آجر 8 الی 10 عدد | ||
| جهت سفت کاری و قابل استفاده در تمام پروژه‌های ساختمانی | ||
| قیمت به صرفه | ||
| 7 |
آجر خشتی (قزاقی قرمز) | قدیمی‌ترین آجر از دوره ساسانی که رنگ قرمز آن به نام خشتی معروف است |
| قابل استفاده در نمای بیرونی ساختمان، نماهای داخلی سنتی، بازسازی و ... | ||
| در ابعاد 20*10 ضخامت 4.5 و 5.5 سانتیمتر مربع و آجر کف 20*20 و 25*25 | ||
| دارای طیف قرمز، پوست پیازی، گلبهی و ... | ||
| 8 | آجر جوش | تولید در دمای بالای 1000 درجه |
| دمای بالا برای جلوگیری از خمیری شدن آجر | ||
| تاپ فشاری کمتر از 35N/mm2 | ||
| ضربه پذیری بالا و سایش کم. قابل استفاده کف سواره رو و پیاده رو | ||
| مکش آب در آجر جوش ساختمانی بیش از 6 درصد | ||
| استفاده در ساخت دیوار، تونل و گنداب رودها و ... | ||
| 9 | آجر درجه 1، 2 و 3 | آجر درجه یک: مقاوم در برابر خراش، بدون شن و کیفیت پخت بالا. بافت منظم و ... |
| آجر درجه دو: سایز استاندارد، رنگ زرد یا قرمز، مقاومت نسبتا خوب در برابر خراش | ||
| آجر درجه سه: رنگ قرمز کمرنگ، دارای صدای بم و خام، نداشتن بافت همگن | ||
| 10 | آجر نما | استفاده برای طراحی نما، وزن کم و نصب آسان |
| طول عمر بالا و عدم ایجاد خوردگی، عدم لق شدگی و عدم نیاز به استفاده از نگهدارنده | ||
| مقاوم در برابر گرما، رطوبت و نفوذ آب | ||
| استفاده از فن‌آوری نانو در ساخت برخی از مدل‌های آن | ||
| عایق دما و جلوگیری از اتلاف انرژی | ||
| دارای قیمت‌های متفاوت با توجه با ویژگی‌ها |
یکی از سوالات کاربردی در زمینه نحوه محاسبه تعداد آجر موردنیاز در دیوارچینی برای هر سایز آجر است. در این زمینه از دو فرمول استفاده میشود:
این فرمول‌ها و محاسبات به صورت تخمینی و تقریبی است و میتوان از آن برای برآورد تعداد انواع آجر سفال، بلوک، تیغه سفالی سقفی و دیواری و نظایر آن استفاده کرد.
جمع بندی
در مجموع کاربردهای آجر را میتوان به دو بخش ساختمانی و غیرساختمانی تقسیم کرد. در این رابطه، آجرهای باکیفیت، دارای شکل استاندارد، لبه‌های تیز، سطح نرم، طول عمر بالا و مناسب برای ساخت و ساز، راه سازی، سدسازی، پل سازی و غیره هستند. این محصولات برای ساخت انواع دیوار با سایزهای مختلف اعم از نما، فونداسیون، نگهدارنده و حصارها، کف سازی، ساخت آرک و قرنیزها قابل استفاده هستند.
آجرنسوز نیز به خاطر مقاومت در برابر حرارت برای ساخت جداره داخلی دودکش‌ها، کوره‌ها، تنورهای پیتزاپزی و باربیکیوهای آجری در محوطه منازل استفاده میشود. در مقابل آجرهای کیفیت پایین یا بیش از حدمجاز پخته شده به دلیل شکنندگی، برای ساخت و ساز مناسب نیستند و بیشتر برای سنگ ریزی جاده‌ها یا توده‌های زیر بتن فونداسیون استفاده میشوند.
همچنین آجرهایی که در معرض آفتاب خشک شدهاند، تنها برای سازه‌های موقتی قابل استفاده هستند زیرا مقاومتشان پایین است و اگر میزان رطوبت و بارندگی بالا باشد، مناسب نیست. بنابراین آجر تنها برای امور ساختمانی کاربرد ندارد و علاوه بر نقش آنها در پی سازی، کف سازی، دیوارچینی و به طور کلی ساخت و ساز برای ساخت پیاده‌روها و مسیرهایی که به باغچه محوطه ختم میشوند نیز مورد استفاده قرار می‌گیرند.
مسیرهای آجری در باغ‌ها و محوطه‌ها، زیبایی چشمگیری ایجاد میکنند در این میان، کفپوش آجری، گزینه جذابی است. همچنین آجرهای مقاوم به دلیل تنوع بالای رنگ، بافت و تراکم برای اهداف دکوراتیو، تزئینات و دکوراسیون داخلی قابل استفاده هستند. برای مثال سوراخهای تعبیه شده در آنها، مکان مناسبی برای قرار دادن شمع‌های دکوراتیو است همچنین در بین سبک‌های مختلف دکوراسیون داخلی، سبک صنعتی از دیوارهای آجری یا بتنی استفاده می‌کند و این دیوارهای داخلی، زیبایی خاصی را به همراه دارند.