گسترش آپارتمان نشینی در شهرها و جایگزینی خانه‌‌های ویلایی با مجتمع‌های مسکونی چند طبقه، ضرورت و اهمیت وجود فضاهای نیمه باز را در ساختمانهای امروزی، بیش از پیش ساخته است. فضای نیمه باز به فضاهایی گفته میشود که امکان دسترسی از داخل ساختمان را داراست و با هوای آزاد در ارتباط است به گونه‌ای که حداقل یک وجه آن ها باز است. در ادامه قصد داریم بیشتر با این فضاهای نیمه باز آشنا شده و انواع آن را مورد بررسی قرار داده و با قوانین و ضوابط آنها آشنا شویم.
در این میان، بالکن‌ها به عنوان یک فضای نیمه باز یا اصطلاحا فضای تنفس آپارتمانها، قادرند تا حدی تنگناهای مربوط به مساحت محدود، هوای نامناسب، کم نور بودن و مانند آن را جبران کرده و حس دلنشین‌تری برای اعضای خانواده فراهم نمایند. با این وجود در گوشه و کنار شهر، شاهد احداث واحدهای مسکونی با متراژ پایین بدون بالکن هستیم که مشکلات فراوانی برای ساکنان ایجاد می‌کند. داشتن فضاهایی مانند بالکن یا تراس به عنوان یکی از ملحقات ساختمان، یک مزیت ویژه محسوب شده و افراد هنگام خرید یک آپارتمان، خصوصا با مساحت پایین‌تر، اهمیت زیادی برای این فضاها قائل هستند و آن را فاکتور مهمی در معامله مسکن می‌دانند.
بالکن‌ها بسته به منطقه جغرافیایی و ضوابط ساخت و ساز حاکم بر آن منطقه انواع مختلفی دارند که در ادامه با تعدادی از آنها آشنا خواهیم شد:
این نوع از انواع بالکن ساختمان، احتمالا همان چیزی است که افراد از بالکن تصور می‌کنند: یک سکو که از ساختمان بیرون‌زده و نرده‌هایی که فضایی امن برای استفاده از فضای باز فراهم می‌کنند. این بالکن به اندازه کافی بزرگ است تا بتوان در آن راه رفت، مبلمان چید و استراحت کرد. یک بالکن واقعی، معمولا از طبقه دوم یک ساختمان به بالا در نظر گرفته میشود.
این نوع از انواع بالکنهای ساختمان و همچنین بالکنهای نیم اشکوب از نظر فنی بالکن نیستند، اما ساخت آنها بسیار شبیه به ساختار بالکنهای واقعی است. هر دو سبک، یک سکوی مرتفع را برای دسترسی به قسمت خارجی ساختمان فراهم می‌کنند.
نیم اشکوب، نوعی از انواع بالکن ساختمان است که بر خلاف انواع دیگر، دقیقا برای داخل خانه طراحی شده و به عنوان یک طبقه کوچک بین دو طبقه اصلی (معمولا بین طبقه همکف و طبقه اول) در یک ساختمان تعریف می‌شوند. این بالکن، معمولا دارای یک سکو و فضای بزرگ است که یک طرفش با دیوار احاطه شده و طرف دیگرش نرده محافظ دارد که به دیوارهای اطراف متصل است. این ساختارها در بخش دنج دکوراسیون، به عنوان مکان‌هایی محبوب برای دفتر کار خانگی یا جایی برای قراردادن کاناپه کوچک مهمان در نظر گرفته می‌شوند.
این بالکن‌ها در واقع از نرده‌هایی استفاده میشود که برای افزودن جذابیت به نمای بیرونی خانه اضافه شده‌اند و توهم وجود بالکن را به مخاطب القا می‌کنند. در این نوع از بالکن ساختمان، هیچ کف و سکویی در فضای خارجی در نظر گرفته نمی‌شود. جنس نردهها نیز می‌تواند از شیشه یا آهن فرفورژه باشد. این نردهها هنگام باز بودن پنجره، مانع از سقوط می‌شوند.
این نوع از انواع بالکن ساختمان، دارای یک نرده است که از درب بازشونده در طبقات بالایی محافظت می‌کند. در این بالکن، فقط سکوی بسیار کوچک 4 تا 6 اینچی در نظر گرفته میشود که اجازه می‌دهد پنجره یا درب کمی باز شود و نور و هوای تازه اتاق‌های داخلی را تامین کند.
برای آشنایی با انواع بالکن میتوانید مطلب زیر را مطالعه نمائید:
انواع بالکن کدامند و ضوابط احداث آن چیست ؟
به اعتقاد زبان شناسان، منشا واژه «بالکن»، به زبان ایتالیایی برمی‌گردد و از این طریق به زبان‌‌های انگلیسی، فرانسوی و روسی وارد شده با این حال، برخی معتقدند بالکن، ریشه فارسی دارد. بر اساس لغت نامه دهخدا، بالکن به احتمال زیاد، از ریشه فارسی «بالا خانه» اقتباس شده است. نکته دیگر در خصوص واژه شناسی بالکن، شباهت‌ها و تفاوت‌های معنایی آن با «تراس»، «بهار خواب» و «ایوان» است.
ایوان، تراس و بالکن که همگی از انواع فضاهای نیمه باز محسوب می‌شوند، فضاهای مسکونی را بالاتر از فضای بیرون قرار می‌دهند که با حضور در این فضاها، میتوان تسلط مناسبی بر حیاط یا منظره بیرونی داشت و از زیبایی آن بهرهمند شد. علی‌رغم این وجه تشابه، اگرچه ممکن است برخی اوقات این مفاهیم به جای یکدیگر به کار روند، اما بین آنها تفاوت‌هایی وجود دارد که در ادامه به آن پرداخته‌ایم.
«بالکن» که به آن ایوانک نیز می‌گویند، بر اساس مبحث چهارم مقررات ملی ساختمان به عنوان یکی از انواع فضاهای نیمه باز، ﺳﻄﺤﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ از دو ﯾﺎ ﺳﻪ ﻃﺮف ﺑﻪ ﻃﻮر ﻣﺴﺘﻘﯿﻢ در ﻣﺠﺎورت ﻫﻮاي آزاد ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺘﻪ و زیر آن به وسیله فضای بسته‌‌ای اشغال نشده باشد. بر همین اساس، بالکن کم عرض بالکنی است با عرض کمتر از 0.50 متر و حداکثر با طولی برابر با اندازه عرض پنجره‌‌ای که تا کف امتداد دارد.
به تعبیر دیگر، بالکن بخشی از الحاقات آپارتمانها و فضای مسقف ساختمان است که حداقل یک طرف آن‌رو به فضای بیرونی قرار دارد. البته گاهی دو طرف یا سه طرف آن، باز و رو به فضای مجاور است. در این فضا، قسمتهای بسته شامل نیم دیوار، نرده یا ترکیب آن با دیوار است. بنابراین بالکن، بخشی از یک ساختمان محسوب شده که معمولا از دیوارهای آن بیرون‌زده است.
«تراس»، واژه نزدیک به بالکن است که در زبان فارسی از آن به بهار خواب تعبیر میشود؛ اما از دیدگاه معماری، فضای الحاق شده به آپارتمان و غیر مسقف است و جزء مشاعات محسوب میشود. طبق تعریف مبحث چهارم مقررات ملی ساختمان، تراس یا مهتابی، سطح روبازی از ساختمان است که بام بخش‌هایی از طبقه زیرین است.
نکته حایز اهمیت اینکه مساحت تراس‌ها در محاسبه مساحت آپارتمانها منظور نمی‌شود در حالی که مساحت بالکن در مساحت واحد مسکونی محاسبه میشود. گاهی قسمتی از یک بالکن معمولا در طبقه اول، غیر مسقف است که در این حالت آن قسمت غیر مسقف، تراس و قسمت مسقف، بالکن نامیده میشود.
«ایوان»، طبق تعریف مبحث چهارم مقررات ملی ساختمان، فضایی مسقف است که از یک طرف با هوای آزاد به طور مستقیم ارتباط دارد. به تعبیر دیگر ایوان، جایگاهی برای نشستن بلند‌تر از اطراف خود است که معمولا در بخش بیرونی ساختمانهای مسکونی ساخته میشود. البته در آپارتمانها غالبا با ایوان سروکار نداریم.
ایوان یکی از مهم‌ترین فضاهای معماری ایرانی است که نوع بدون سقف آن «بهار‌خواب» و نوع دیگر با ستون‌های متعدد در جلو و ارتفاعی برابر سقف و عرض کم، «رواق» نام دارد. در ایوان که الگوی خود را از چادرهای بیابانگرد اشکانیان گرفته، فقط از در ورود و خروج، امکان تردد وجود دارد.
بالکن با همه محاسن آن به دلیل باز و بسته شدن آن در طول روز با مشکلاتی مانند هدر رفتن انرژی هنگام سرما، آلودگی منزل به خاطر جمع شدن باران و گرد و خاک و نیز نا امنی بابت حضور و بازی بچهها، مواجه است. همچنین در فصول سرد سال به دلیل سرمای زیاد، امکان استفاده از فضای بالکن، سلب یا محدود میشود.
با همه این معضلات، استفاده از بالکن به عنوان فضای تهویه هوای منزل، خشک کردن لباسها به ویژه در آپارتمان‌‌های کوچک و قرار دادن وسایل خاص که هر چند وقت یک بار نیاز به آن احساس میشود، مانند نردبان، صندلی و... اهمیت ویژه‌ای دارد.
احداث بالکن در گذرها بر مبنای طرح تفصیلی است و هنگام ساخت و ساز باید ضوابط آن رعایت شود. در این رابطه، در گذرهای 10 تا 12 متر با لحاظ چهار متر ارتفاع، میتوان 50 سانتیمتر بالکن با مجوز شهرداری احداث کرد. در گذرهای 12 تا 20 متر با رعایت چهار متر ارتفاع، 80 سانتیمتر بالکن و در گذرهای 20 متر به بالا با رعایت چهار متر ارتفاع، احداث 120 سانتی متر بالکن بلامانع است. در غیر این صورت در کمیسیون ماده 100، رای به تخریب بالکن احداث شده، داده میشود.
برای کسب اطلاعات تکمیلی در رابطه با ضوابط و تخلفات ساختمان سازی میتوانید مطلب زیر را مطالعه نمائید.
6 مرحله برخورد با انواع تخلفات ساختمانی
در محاسبه سطح زیر بنای ایوان و بالکن در صورتی که از یک طرف بسته باشد، 1.2 مساحت آن و چنانچه طرفین بسته باشد 2.3 مساحت آن و چنانچه تمام جهت‌های آن به وسیله دیواره شیشه یا شبکه مسدود شده باشد، تمام سطح آن جزء زیر بنا محسوب میشود.
همچنین در خصوص رابطه بین مساحت آپارتمان و میزان مورد نیاز بالکن باید گفت این امر باید طبق طرح تفصیلی شهرها مد نظر قرار گیرد. مثلا بر اساس ضوابط معاونت شهرسازی شهرداری اصفهان، آپارتمان با وسعت کمتر از 100 متر مربع، حداقل سه متر مربع بالکن، آپارتمان با مساحت 100 تا 200 متر مربع حداقل 4.5 متر مربع بالکن و آپارتمان با مساحت 200 متر مربع و بیشتر، حداقل 6 متر مربع، بالکن باید داشته باشد.
بر همین اساس، ارتفاع استاندارد برای نرده‌های جلوی بالکن، حداقل 120 سانتیمتر است. نردهها باید به صورت یک تکه و بدون پله طراحی شوند و نباید به گونه‌ای باشد که بچهها بتوانند خود را روی آن آویزان کنند. همچنین اگر کف پوش بالکن، سنگ یا سرامیک باشد، باید به راحتی قابل تمیز کردن باشد.
بر اساس مصوبه کمیسیون ماده پنج در گذرهایی با عرض 10 تا 12 متر، مالکان ساختمان‌ها می‌توانند از طبقه دوم روی پیلوت 80 سانتیمتر، در گذرهای 12 تا 20 متر از طبقه دوم، روی پیلوت 100 سانتیمتر و در گذرهای با عرض 20 متر نیز از طبقه دوم روی پیلوت 120 سانتیمتر، بالکن احداث کنند. بنابراین احداث بالکن در گذرهای کمتر از 10 متر ممنوع است.
در بندهای 18، 19 و 20 دستورالعمل تفکیک آپارتمانها، ضوابط مربوط به طراحی بالکن و تراس ذکر شده که با توجه به اهمیت آن عینا ذکر میشود:
بر اساس بند 18 با عنوان غیر مشاعات، «در ضوابط طراحی معماری بالکن و تراس، بالکن غیر مسقف (تراس یا ایوان) که در فضای حیاط و یا شارع، پیشرفتگی دارد اعم از اینکه در گواهی پایان کار هم منظور شده یا نشده باشد و راه دسترسی به آن برای سایر طبقات وجود ندارد و عرفا هم جزء بنا است، متعلق به آپارتمانی است که به آن متصل و دارای دسترسی است، لکن نیاز به ذکر حدود در صورت مجلس تفکیکی نداشته و باید بعد از تعریف آپارتمان، جمله به انضمام تراس یا بالکن غیر مسقف به مساحت ... متر مربع قید گردد.»
در بند 19 با عنوان مشاعات نیز آمده است: «تراس‌‌هایی که راه عبور جداگانه دارند و سقف بام طبقه زیرین است و تاسیسات روی آن نصب است، طبق گواهی پایان کار با مساحت در قسمت مشاعات ذکر شود.»
در بند 20 نیز این گونه ذکر شده است: «در ضوابط طراحی معماری بالکن و تراس، قسمت‌هایی که برای استفاده اختصاصی تشخیص داده نشده و یا در اسناد مالکیت ملک اختصاصی یک یا چند نفر از مالکین تلقی نشده از قسمتهای مشترک محسوب میشود مگر آنکه تعلق آن به قسمت معینی بر طبق عرف و عادات محل مورد تردید نباشد. بنابراین میتوان حق استفاده از کف تراسی که سقف بام طبقه زیرین و متصل به طبقه فوقانی و راه دسترسی آن از طبقه مزبور است و فاقد نصب تاسیسات از قبیل کولر یا لوله بخاری و غیره است و سایر مالکین آپارتمانها هم به آن دسترسی ندارند به طبقه متصل که راه دسترسی به آن دارد، اختصاص داد، لکن این حق باید در قسمت مشاعات صورت مجلس تفکیکی و سند انتقال و سند مالکیت طبقه مزبور با قید اینکه مالک طبقه متصل به تراس، حق احداث بنا و تغییر وضعیت را ندارد، مرقوم گردد.»
بالکن‌ها علاوه بر تاثیر زیبایی شناسانه‌ای که در نما از خود بر جای می‌گذارند، نقش اساسی در نمایش سمبولیک استفاده کننده‌های آن فضا نیز به همراه دارند. همین نمایش مشهود و قابل رویت انسان، نمایش دهنده نقش و عملکرد مثبت و منفی بالکن‌هاست.
بالکن‌ها باید به اندازه کافی عریض باشند که بتواندد فضای مورد استفاده را فراهم نمایند (کمتر از 5 فیت نباشند) و از خلوت و حریم خصوصی کافی برخوردار باشند.
بسیاری از سالمندان خواه ناخواه در محل سکونت خود محدود هستند. بنابراین دسترسی به یک فضای خصوصی باز که تحت کنترلشان باشد برایشان خوشایند است. این فضا یک تغییر خوشایند در اختیارشان قرار می‌دهد که می‌توانند در این فضا به گیاهانی را پرورش دهند، غذا بپزند و از آفتاب لذت ببرند و در صورت بروز حریق یک چنین فضایی می‌تواند پناهگاهی با هوای آزاد و اکسیژن برای افراد باشد.
در ادامه با قوانین بالکن در شهرداری‌ها آشنا شوید:
بر اساس تبصره چهار ماده 100، چنانچه بالکن، بدون پروانه بنا شود به میزان یک دهم ارزش معاملاتی ساختمان و به خاطر تراکم مازاد نیز یک دوم تا سه برابر ارزش معاملاتی ساختمان جریمه میشود. در حال حاضر در کمیسیون ماده 100، چنانچه مالک بدون مجوز یا بر خلاف پروانه، بالکن با مشخصات اعلام شده احداث نماید جریمه یا رای تخریب، صادر می شود. همچنین عوارض پیش آمدگی بالکن، جزء عوارض صدور پروانه ساختمانی است.
اگر چه برخی بالکن‌ها آنقدر کوچک هستند که با استفاده از آنها شاید بتوان تنها نفسی تازه کرد، اما در صورت داشتن بینش خلاقانه، میتوانید به طراحی و دیزاین یک بالکن زیبا و فانتزی در فضای محدود یا کمی بزرگ‌‌تر با صرف هزینه پایین بیندیشید.
ایجاد فضای نشیمن در بالکن‌‌هایی که چشم انداز زیبا دارند، استفاده از میز و صندلی، چهار پایه کوچک یا تاشو و ترجیحا ضد آب، استفاده از لامپ یا رشته‌های نوری، حباب‌‌های رنگی، ریسه‌های نوری و به کار بردن وسایل تزئینی رنگی برای نور پردازی از جمله اقدامات در زمینه طراحی داخلی بالکن است که می‌تواند حس خوشایندی را در این فضای کوچک و روحیه شما ایجاد کند.
از نکات در خصوص طراحی دکوراسیون بالکن، ایجاد فضایی برای حریم شخصی و نیز ایمنی بالکن است. برای این منظور، استفاده از پرده‌هایی مانند شیدهای بیرونی و شیشه بالکن‌ها با قابلیت باز و بسته و جمع شدن، بسیار موثر است. البته هزینه آن را هم باید در نظر داشته باشید با این وجود برخی معتقدند نباید با پوشاندن جلوی بالکن با پرده، حصیر، شیشه یا مانند آن، خود را از نعمت هوای آزاد محروم کرد.
همچنین استفاده از گل و گیاه در فضای بالکن و پانل‌های مشبک برای گیاهانی که نیازمند نور خورشید هستند از رایج‌ترین روش‌های زیباسازی و چشم نوازی آن است. البته باید توجه داشت کنار دیوار برای قرار دادن گیاهانی مناسب است که به سرما حساسیت دارند. همچنین میتوانید از گلدان‌هایی که شیار عمیقی در وسط آنها وجود دارد، استفاده کنید؛ بدین صورت که شیار این گلدان را روی نرده بالکن قرار داده و برای زیبایی فضای بیرونی منزل، دو نوع گل در دو طرف گلدان‌‌های زیبا بکارید.
در مجموع بالکنهای دنج و کوچک با استفاده از وسایل تزئینی ساده، کاربردی و رنگی، ظاهر بهتری دارند. با این توصیف، بالکن در صنعت ساخت و ساز برای فعالان حوزه ساختمان از نظر تاثیرات اقتصادی آن بر فروش یک واحد مسکونی و برای خریداران و فروشندگان یک آپارتمان از نظر داشتن یک فضای نیمه باز برای استفاده مناسب از جمله نفس کشیدن در هوای آزاد و یا حتی خشک کردن لباسها کارکرد ویژه‌ای دارد.
البته تا زمانی که قانون ممنوعیت پهن کردن لباس در بالکن‌ها در کشور وضع نشده باشد، میتوانید از آن بهرهمند شوید زیرا بر اساس قوانین وضع شده توسط دولت ترکمنستان در سه سال قبل، افرادی که در بالکن منازل خود، لباس پهن کنند، جریمه نسبتا سنگینی دارند. البته در کشور خودمان مدیران بعضی از ساختمان‌ها مطلقا با پهن کردن لباس در بالکن مخالف هستند.