جان پناه ساختمان، اهمیت و انواع آن

جان پناه، حفاظی است که در لبه های مرتفع ساختمان همچون پشت بام، بالکن، پله ها و سطوح شیب دار نصب می شود تا ایمنی ساکنان و کاربران را تأمین کند. این عنصر ساختمانی که با نام های دست انداز و هندریل نیز شناخته می شود، علی رغم ظاهر ساده، نقشی مهمی در پیشگیری از سقوط افراد و اشیاء دارد. جان پناه ها در انواع و جنس های مختلف از آجر گرفته تا شیشه سکوریت و از فلز تا چوب طراحی و اجرا می شوند تا علاوه بر ایمنی، به زیبایی نمای ساختمان نیز کمک کنند.

جان پناه چیست؟

جان پناه پشت بام چیست؟ جان پناه بخشی مهم از ساخت و سازهای انتهایی ساختمان است که در مناطقی با خطر سقوط افراد اجرا می شود. دیواری کوتاه یا حفاظی است که در لبه بام، بالکن، پله‌ها و سطوح مرتفع نصب می شود تا از ایمنی ساکنان محافظت کند. اغلب مردم تصور می کنند جان پناه فقط به دیوارچینی اطراف پشت بام محدود است، در حالی که دیوارچینی تنها یکی از روش های اجرای آن است. در واقع جان پناه ساختمان می تواند از مواد مختلفی مانند آجر، بتن، شیشه، فلز و چوب ساخته شود.

اهمیت این سازه تا حدی است که در تمامی مقررات ملی ساختمان کشورهای مختلف، ضوابطی برای آن در نظر گرفته شده است. در زبان انگلیسی به آن Parapet گفته می شود که از کلمه ایتالیایی “parapetto” به معنای محافظت از سینه گرفته شده است. در معماری سنتی ایران نیز انواع جان پناه با طرح های متنوع وجود داشته که علاوه بر جنبه ایمنی، کارکرد تزئینی نیز داشته اند.

در کجاها از جان پناه استفاده می شود؟

جان پناه پشت بام رایج ترین نوع استفاده از این سازه محافظتی است. طبق مقررات ملی ساختمان، در هر جایی که اختلاف ارتفاع بیش از ۷۰ سانتی متر با سطح زیرین وجود داشته باشد، باید از جان پناه استفاده شود.

این موارد شامل لبه های بالکن، تراس‌ ها، راه پله‌ ها، پاگردها، آسانسورها و پاسیوها می شود. علاوه بر ساختمان های مسکونی، جان پناه در ساختمان های عمومی مثل استادیوم ها، مراکز تجاری و هتل ‌ها نیز کاربرد دارد. قیمت پروفیل استفاده شده در جان پناه بر اساس نوع مصالح متفاوت است.

 جان پناه در ساختمان های چند طبقه با پله اضطراری، سازه های صنعتی مانند پالایشگاه ها و کارخانجات، با ارتفاع و استحکام بیشتری طراحی می شود. در مناطق زلزله خیز، اجرای صحیح جان پناه بام اهمیت دوچندانی دارد، زیرا در صورت ریزش می تواند خسارات جبران ناپذیری به بار آورد. در پنجره های قدی که تمام ارتفاع دیوار را می پوشانند نیز از جان پناه فلزی یا کابلی استفاده می شود.

مزایا و کاربردهای استفاده از جان پناه چیست؟

نخستین نقش جان پناه، تأمین ایمنی و محافظت از جان افراد در برابر خطر سقوط است. اما در ارتباط با این سوال که جان پناه ساختمان چیست باید بگوییم که این سازه به زیبایی ظاهری بنا نیز کمک کرده و نمای ساختمان را جذاب تر می سازد. همچنین جان پناه بام از نفوذ رطوبت به سقف جلوگیری کرده و در مقابل وزش بادهای شدید، مانند بادشکن عمل می کند.

جان پناه پشت بام باعث می شود بتوانید از پشت بام خود به عنوان فضایی برای تفریح یا روف گاردن استفاده نمایید.

از دیگر مزایای جان پناه در ساختمان، محافظت از تجهیزات نصب شده روی پشت بام مانند کولرها، آنتن ها و پنل های خورشیدی است. در ساختمان های مسکونی که پشت بام آن ها به عنوان محل نشیمن استفاده می شود، جان پناه از گیاهان در برابر باد شدید حفاظت می کند. در بسیاری از موارد، جان پناه پشت بام محلی برای نصب تجهیزات روشنایی و دوربین های امنیتی است.

انواع جان پناه

انواع جان پناه پشت بام با توجه به نوع مصالح، شکل ظاهری و کاربرد متفاوت هستند. از نظر ساختار می توان جان پناه را به سه دسته اصلی تقسیم کرد: جان پناه یکپارچه یا پیوسته، جان پناه منفذدار و جان پناه نرده ‌ای.

جان پناه یکپارچه یک دیوار کامل است که مانع عبور هر چیزی می شود. جان پناه منفذدار دارای فضاهای بازی است که امکان عبور نور و هوا را فراهم می کند. جان پناه نرده‌ ای اغلب از فلز یا چوب ساخته شده و دید خوبی به محیط اطراف می دهد.

عوامل متعددی در انتخاب نوع جان پناه دخیل هستند: سبک معماری ساختمان، نوع اقلیم منطقه، کاربری ساختمان و میزان بودجه.

به عنوان مثال، در مناطق بارانی و مرطوب، استفاده از متریال های مقاوم در برابر رطوبت مانند بتن یا فلزات ضد زنگ توصیه می شود. نمای جان پناه ساختمان باید با نمای کلی ساختمان هماهنگی داشته باشد.

جان پناه آجری

جان پناه آجری سنتی ترین و متداول ترین نوع جان پناه در ساختمان های قدیمی و برخی بناهای جدید است. این نوع معمولاً با چیدن آجر به صورت دو ردیف در طول یا یک ردیف در عرض ساخته می شود تا به پهنای استاندارد ۱۰ تا ۲۰ سانتی متر برسد.

ارتفاع جان پناه پشت بام از نوع آجری باید حداقل ۱۲۰ سانتی متر از سطح تراز باشد. پس از دیوارچینی، معمولاً روی آن قرنیز آجری، بتنی یا فلزی اجرا می شود. نمای جان پناه ساختمان در نوع آجری می تواند ساده یا با طرح های تزئینی باشد. قیمت آهن کیلویی مصرفی در تقویت جان پناه آجری باید در محاسبات هزینه لحاظ شود.

جان پناه آجری در صورت اجرای صحیح، استحکام بالایی دارد. آجرهای مورد استفاده باید مرغوب و زنجاب شده باشند تا در برابر شرایط جوی مقاومت کنند. برای افزایش مقاومت در برابر زلزله، استفاده از میلگرد بستر در فواصل منظم توصیه می شود. مطابق استاندارد 2800 زلزله، ستون های پیرامونی ساختمان باید تا ارتفاع 1.35 متر بالاتر از سطح پشت بام ادامه یابند.

جان پناه نرده‌ ای یا فلزی

جان پناه فلزی امروزه بسیار پرطرفدار شده، زیرا ضمن تأمین ایمنی، اجازه عبور نور و هوا را داده و دید بهتری به محیط اطراف می دهد. این نوع جان پناه معمولاً از فولاد، آهن گالوانیزه یا آلومینیوم ساخته شده و دارای طرح های متنوعی است. جان پناه در ساختمان های مدرن اغلب از نوع فلزی بوده و می تواند با شیشه ترکیب شود. نصب این نوع سریع تر و وزن آن کمتر است.

جان پناه بام از نوع فلزی به نگهداری کمتری نیاز دارد، اما باید از مصالح ضد زنگ استفاده شود. قیمت پروفیل استیل مورد استفاده در این نوع جان پناه متغیر بوده و بستگی به کیفیت و ضخامت آن دارد، اما معمولاً نسبت به هزینه‌ های سنگین برخی مصالح دیگر مقرون به صرفه‌ تر است.

یکی از چالش های استفاده از جان پناه فلزی، اتصال صحیح آن به سازه اصلی است. برای نصب مطمئن، باید از انکربولت های مخصوص استفاده کرد. نرده های عمودی نباید فاصله ای بیش از 11 سانتی متر از یکدیگر داشته باشند. در صورت استفاده از میله های افقی، باید تدابیری برای جلوگیری از بالا رفتن کودکان اندیشیده شود. برخی از جان پناه های فلزی مدرن، قابلیت باز و بسته شدن دارند که در مواقع خاص کاربردی هستند.

جان پناه شیشه ای

جان پناه شیشه ای گزینه مدرن و زیبایی است که در ساختمان های کنونی بسیار مورد توجه قرار گرفته است. در این نوع جان پناه، از شیشه های مخصوص ایمنی مانند سکوریت و لمینت استفاده می شود که در صورت شکستن، خطری نداشته باشد.

طبق مقررات ملی ساختمان، استفاده از شیشه ایمن و غیر ریزنده الزامی است. این نوع جان پناه پشت بام فضای بیشتری به چشم انداز داده و باعث عبور نور بیشتر می شود. جان پناه شیشه ای معمولاً با اتصالات استیل یا آلومینیومی نصب می شود. قیمت پروفیل آلومینیوم مورد استفاده در این سیستم، بخش مهمی از هزینه نهایی را تشکیل می دهد.

جان پناه شیشه ای به سه سیستم اصلی دسته بندی می شود: سیستم اسپایدر، سیستم دکمه ای و سیستم دفنی. در سیستم اسپایدر، اتصالات فلزی ویژه ای به شیشه متصل می شوند که امکان نصب شیشه بدون قاب را فراهم می کند. در سیستم دکمه ای، شیشه توسط بست های نقطه ای نصب می شود. در سیستم دفنی، لبه پایینی شیشه درون شیار مخصوصی قرار گرفته و در بالا با بست های مخصوص ثابت می شود.

جان پناه چوب

جان پناه چوبی انتخابی زیبا برای فضاهای خاص بوده و بیشتر در ویلاها، خانه های ییلاقی و ساختمان هایی با معماری خاص استفاده می شود. مزیت اصلی این نوع جان پناه زیبایی طبیعی و ظاهر گرم است که با محیط های طبیعی هماهنگی دارد. چوب طبیعی در برابر شرایط جوی آسیب پذیر بوده و نیاز به نگهداری دارد.

امروزه از متریال های جدیدی مانند چوب پلاست (WPC) نیز استفاده می شود که مقاومت بیشتری در برابر رطوبت و آفتاب دارد. جان پناه ساختمان باید با محیط پیرامون خود هماهنگی داشته باشد و چوب این هارمونی را ایجاد می کند.

برای افزایش عمر جان پناه چوبی، باید از چوب های مقاوم در برابر رطوبت مانند ترمووود استفاده کرد. پوشش های مخصوص چوب می توانند عمر آن را افزایش دهند. در اقلیم های مرطوب، استفاده از جان پناه چوبی توصیه نمی شود مگر با تمهیدات خاص. طراحی باید به گونه ای باشد که امکان خشک شدن چوب پس از بارندگی وجود داشته باشد.

جان پناه بتنی

جان پناه بتنی از محکم ترین انواع جان پناه بوده که معمولاً در ساختمان های بزرگ، برج ها و سازه های صنعتی از آن استفاده می شود. این نوع می تواند به صورت یکپارچه با سقف اجرا شود که استحکام آن را افزایش می دهد. مزیت اصلی جان پناه بتنی دوام بالا و نیاز کم به نگهداری است.

این جان پناه در برابر آتش سوزی نیز مقاوم بوده و می تواند به عنوان مانع گسترش آتش عمل کند. جان پناه بام از نوع بتنی هزینه اولیه بیشتری دارد، اما در درازمدت مقرون به صرفه است.

طراحی جان پناه بتنی می تواند متنوع باشد. در برخی موارد، با مصالح دیگر مانند فلز یا شیشه ترکیب شده و در ساخت آن، استفاده از آرماتوربندی مناسب ضروری است. برای جلوگیری از نفوذ رطوبت و آسیب ناشی از یخ زدگی، عایق کاری مناسب اهمیت زیادی دارد.

نحوه اجرا و نصب جان پناه

اجرای جان پناه معمولاً در ادامه کار دیوارچینی و پیش از اجرای نما انجام می شود. برای جان پناه آجری، ابتدا دیوارچینی با ارتفاع ۱۲۰ سانتی متر از سطح انجام شده و سپس نمای ساختمان اجرا می شود. در مرحله نازک کاری، پس از اتمام سقف، سیمان کاری روی آن انجام شده و سپس عایق رطوبتی و پوشش نهایی اجرا می شود.

برای جان پناه فلزی یا شیشه ای، ابتدا زیرسازی و اتصالات آن در مرحله نازک کاری نصب شده و پس از اجرای عایق رطوبتی، نصب نهایی انجام می شود.

یکی از نکات مهم، اتصال صحیح جان پناه به سازه اصلی است. جان پناه باید به گونه ای نصب شود که در برابر نیروهای افقی مقاومت کافی داشته باشد. عایق کاری مناسب در محل اتصال ضروری است تا از نفوذ آب باران جلوگیری شود. در اجرای جان پناه های آجری، استفاده از میلگرد بستر در فواصل منظم مهم است. در جان پناه های فلزی و شیشه ای، استفاده از اتصالات استاندارد و مقاوم در برابر خوردگی الزامی است.

قوانین و مقررات مرتبط به جان پناه ها

طبق مبحث چهارم مقررات ملی ساختمان، ارتفاع جان پناه پشت بام، بالکن و تراس باید حداقل ۱۱۰ سانتی متر از سطح تمام شده باشد. جان پناه برای سطوح شیب دار مانند پله ها باید حداقل ۹۰ سانتی متر ارتفاع داشته باشد. در جان پناه نرده ای، فاصله بین دو نرده نباید بیش از ۱۱ سانتی متر باشد. در صورت استفاده از میله های افقی، باید تدابیری مانند شیب داخلی یا هلالی برگشته برای جلوگیری از بالا رفتن کودکان در نظر گرفته شود. استفاده از شیشه ایمن و غیر ریزنده در انواع جان پناه پشت بام شیشه ای الزامی است.

در پیوست ششم از استاندارد 2800 مربوط به زلزله ایران، دستور العمل‌ های ویژه ‌ای برای طراحی و اجرای جان ‌پناه ‌ها ارائه شده است. بر اساس این ضوابط، ستون ‌های اطراف بام باید تا ارتفاع 1.35 متری از سطح بام امتداد پیدا کنند. چنانچه فاصله بین این ستون ‌ها بیش از 4 متر باشد، استفاده از وادارهای میانی الزامی است. همچنین، نحوه اتصال جان ‌پناه به سازه باید به گونه ‌ای طراحی شود که در هنگام وقوع زلزله، احتمال جدا شدن آن از ساختمان وجود نداشته باشد.

جمع بندی

جان پناه ساختمان عنصری مهم در سازه های کنونی است که علاوه بر تأمین ایمنی، زیبایی و کارکردهای متنوعی دارد. انتخاب نوع جان پناه به عواملی مانند سبک معماری، کاربری ساختمان، میزان بودجه و شرایط اقلیمی بستگی دارد. رعایت استانداردها و مقررات ملی ساختمان در طراحی و اجرای جان پناه پشت بام امری ضروری است. چه از جان پناه آجری سنتی استفاده کنیم، چه جان پناه فلزی مدرن یا نوع شیشه ای شفاف، مهم این است که این عنصر وظیفه اصلی خود یعنی حفاظت از جان انسان ها را به درستی انجام دهد.

سوالات متداول