یکی از اساسی‌ترین اقداماتی که باید در ابتدا و انتها و در طول پروژه‌ها صورت بگیرد، انجام عملیات متره و برآورد Quantity surveying and estimating و تهیه صورت وضعیت است. چنانچه بخواهیم روند اجرای عملیات فوق را مورد مطالعه قرار بدهیم باید به ترتیب زیر آن را بیان کنیم.
1- تهیه متره و برآورد کارهای اجرایی بر اساس نقشه‌های تهیه شده توسط مهندسین مشاور و تایید شده کارفرما جهت تامین اعتبار توسط کارفرما و همچنین تهیه اسناد مناقصه و برگزاری مناقصه توسط دستگاه مناقصه گذار
2- تهیه متره و برآورد توسط مناقصه‌گران (پیمانکاران شرکت کننده در مناقصه) و تهیه دفترچه و جداول تجزیه بها و ارائه پیشنهاد قیمت
کارفرمایان جهت تخصیص بودجه تامین شده به پروژه تعریفی برای جلوگیری از برگشت بودجه اصرار دارند؛ علی الخصوص در طرح‌های عمرانی و همچنین بعضا طرح‌های غیر عمرانی که اغلب طرح توسعه هستند و کارفرمایان تلاش می‌کنند که پروژه تعریفی را هرچه سریع‌تر به بهره‌برداری برسانند.
این امر موجب می‌گردد که مشاوران در زمان کوتاه (که از طرف کارفرمایان تعیین می‌گردد) نسبت به تهیه برآورد اقدام نمایند که این تسریع موجب پائین آمدن دقت کار شده و نهایتا برآورد صحیحی از پروژه‌ها در اسناد مناقصه به دست مناقصه‌گران نرسد! در این حالت دو گزینه پیش رو وجود خواهد داشت:
از طرف دیگر در پروژه‌هایی که به صورت متر مربع زیر بنا تعریف می‌گردند و اخیرا متداول شده است، مقادیر و احجام کار مشخص نبوده و مناقصه‌گران باید جهت تعیین قیمت دقیق پیشنهادی نسبت به تهیه متره و برآورد اقدام نمایند.) برای اطلاع از قیمت میلگرد ساده و آجدار میتوانید به سایت مرکزآهن مراجعه کنید.
3- تهیه متره و صورت وضعیت در طول پروژه
واحد اندازه گیری برای کارهای فولادی با میلگرد، کیلوگرم است.
برای به دست آوردن وزن میلگرد از جداول استاندارد (جدول 1) که مشخصات فنی میلگردها در آن وجود دارد استفاده می شود.
در کارخانه معمولا هر شاخه میلگرد به طول 12 متر تولید می‌شود.
میلگردها عموما به سه نوع دسته‌بندی می‌شوند:
وزن مخصوص میلگرد * طول میلگرد * تعداد = وزن میلگرد
شما میتوانید طول و وزن میلگرد هر کارخانه را به صورت جداگانه در سایت مرکزآهن بررسی کنید. برای مثال وزن محصولات میلگرد کارخانه خراسان از طریق لینک‌های زیر قابل پیگیری است:
| لینک قیمت | آنالیز | محل بارگیری | نوع |
| قیمت میلگرد 20 نیشابور | A3 | کارخانه | شاخه آجدار |
| قیمت میلگرد ۱۶ نیشابور | A3 | کارخانه | شاخه آجدار |
| قیمت میلگرد ۱۴ نیشابور | A3 | کارخانه | شاخه آجدار |
| قیمت میلگرد ۱۰ نیشابور | A3 | کارخانه | شاخه آجدار |
جدول زیر استاندارد میلگردهای ساختمانی را نمایش می‌دهد. البته این دسته‌بندی از نوع ظاهر است شما میتوانید میلگردها را از نظر آلیاژ نیز دسته‌بندی کنید. قیمت میلگرد آلیاژی با توجه به آلیاژهای استفاده شده در آن تعریف می‌شود.
مثال: مقدار میلگردهای فونداسیون منفرد زیر را به دست آورد. (شرایط محیطی از نوع بسیار شدید)
محورهای A و B دارای شناژهای یکسان هستند؛ محورهای 1 و 2 دارای شناژهای یکسان هستند.
با توجه به شرایط محیطی بسیار شدید، پوشش بتن 7.5 سانتی‌متر (برای شالوده‌ها) است.
نحوه محاسبه طول و تعداد آرماتورها
طول آرماتور Φ12 و Φ14
تذکر: (۰۷۵/۰ = پوشش بتن) (۲۵/۰ = خم آرماتور)
طول خاموت Φ۱۰
طول خاموت = [ ( ۴۰ – ۲ (۷/۵)) × ۲] + [ ( ۶۰- ۲(۷/۵)) × ۲] + ۲(۱۰) = ۱۶۰ cm = 1/6 m
تذکر: ( ۵/۷ = پوشش بتن ) ( ۱۰cm = خم آرماتور)
طول خاموت Φ۸
طول خاموت = [ (۵۰ – ۲(۷/۵)) × ۲] + [ (۶۰ – ۲ (۷/۵)) × ۲] + ۲(۱۰) = ۱۸۰ cm = 1/8 m
تذکر : (۷/۵ = پوشش بتن) ( ۱۰ cm = خم آرماتور)
طول آرماتور Φ۱۶
طول آرماتور = ۱٫۲ – ۲۰(۰/۰۷۵) + ۲ (۰/۲۵) = ۱/۵۵ m
تذکر: (۰/۰۷۵ m = پوشش بتن) ( ۰/۲۵ m = خم آرماتور)
تعداد خاموت Φ۱۰:
[ (۶٫۴۰ – ۲(۰٫۰۷۵)) ÷ ۰٫۲] + ۱ = ۳۲
تذکر: (۰٫۰۷۵m = پوشش بتن) (۰٫۲m = فواصل آرماتورها)
تعداد خاموت Φ۸
[ (۶٫۴ – ۲(۰٫۰۷۵)) ÷ ۰٫۱۵] + ۱ = ۴۳
تذکر: (۰٫۰۷۵m = پوشش بتن) ( ۰٫۱۵m = فواصل آرماتورها)
نکته مهم:
برای به دست آوردن تعداد آرماتور در یک فاصله مشخص، تعداد میلگرد در شمارش یکی بیشتر محاسبه می‌شود.
به طور مثال در طول مشخص ۵ متر اگر بخواهیم آرماتورهایی به فواصل ۲۰ سانتی‌متر از یکدیگر قرار دهیم، مطابق شکل زیر تعداد آرماتورها برابر است با:
((۵) ÷ ۰٫۰۲) + ۱ = ۲۶
متره عبارت است از محاسبه و اندازه‌گیری احجام عملیاتی که در یک پروژه اجرا شده یا قرار است اجرا شود.
افرادی که محاسبات متره را انجام می‌دهند، مترور نامیده می‌شوند.
محاسبات ریز متره در یک سری جداول خاص صورت می‌گیرد که به آن جدول ریزمتره اطلاق می‌گردد. فرمت عمومی جدول ریز متره از دیرباز در سازمان‌ها مورد استفاده قرار گرفته است که متعاقبا ارائه خواهد شد. لیکن این فرمت عمومی در برخی از موارد جوابگوی نحوه محاسبات نبوده و مترور باید ضمن اعمال تجربه و سلیقه، جداول مورد نیاز را جهت محاسبات تهیه نموده و محاسبات مربوطه را در آن جداول درج نماید. به عنوان مثال برای تهیه لیستوفر میلگردها نمی‌توان از جدول عمومی ریزمتره استفاده نمود و باید جدول خاصی برای آن تنظیم نمود. نمونه جدول لیستوفر متعاقبا ارائه خواهد شد.
دریافت تمامی فرم های خام مورد نیاز متره و برآورد
عمدتا در انجام محاسبات ریز متره عملیات موجود در یک پروژه، برخی از فعالیت‌های مشابه وجود دارند که همگی آنها را نمی‌توان در یک مرحله در جدول درج نمود. فرض کنید یک پروژه دارای چند زیر پروژه است و این زیر پروژه‌ها دارای فعالیت‌های مشابه ولی با مقادیر متفاوت هستند (به عنوان مثال در احداث یک شهرک مسکونی که در بلوک‌های تیپ A و B و C و D اجرا شده یا قرار است اجرا بشود) و یا این که به دلیل حجم زیاد محاسبات ریزمتره جهت دسترسی سریع به احجام عملیات، جداولی تنظیم می‌گردد که به آن جداول خلاصه متره می‌گویند.
مجموعه جداول بهای انجام عملیات عمومی در پروژه‌ها را فهرست بها می‌گویند. این جداول شامل کد اجزای عملیات (که به آن ردیف گفته می‌شود)، شرح اجرای عملیات، واحد محاسبه و بهای واحد انجام کار است. کاربرد فهرست بها در تنظیم ریز متره، تعیین واحد محاسبه احجام عملیات است. از شرح ردیف فهرست بها مشخص می‌گردد که بهای عملیات موردنظر از چه ردیفی قابل پرداخت است و بر اساس چه واحدی باید محاسبات ریز متره صورت بپذیرد.
به عنوان مثال عملیات پی کنی بر حسب متر مکعب، قالب بندی بر اساس متر مربع، کارهای فولادی با میلگرد (آرماتوربندی) و کارهای فلزی سنگین مثل ساخت و نصب تیرها و ستون‌ها و بادبندها و ... براساس کیلوگرم و سایر عملیات براساس واحدهای مشخص شده در فهرست بها باید محاسبه و در جداول ریز متره منظور گردد. فهارس بها در دو شکل زیر تنظیم گردیده و می‌گردد:
این فهارس توسط دفتر نظام فنی اجرایی معاونت برنامه‌ریزی و نظارت راهبردی ریاست جمهوری اسلامی ایران و به صورت دوره‌ای (یک ساله) برای هر سال و در رشته‌های مختلف به شرح ذیل تدوین می‌گردد و از انتشارات سازمان مربوطه قابل تهیه است.
فهارس بهای هر رشته شامل فصول مختلفی است که هر یک از این فصول برای سلسله عملیات مشابه ولی با مشخصات متفاوت دسته‌بندی و تنظیم شده است. به عنوان مثال برای رشته ابنیه برخی از فصول را نام می‌بریم:
البته این فهارس بها سابق بر این توسط دفتر امور فنی و تدوین معیارهای معاونت امور فنی سازمان برنامه و بودجه و پس از آن توسط دفتر امور فنی و تدوین معیارهای معاونت امور فنی سازمان مدیریت و برنامه‌ریزی کشور تنظیم می‌گردید که پس از ادغام سازمان‌های مربوطه با نهاد ریاست جمهوری متولی این امر دفتر نظام فنی اجرایی معاونت برنامه‌ریزی و نظارت راهبردی ریاست جمهوری اسلامی ایران گردید.
در برخی از سازمان‌ها به دلیل حاکم بودن ضوابط خاص آن سازمان در پروژه‌ها و همچنین وجود عملیات خاص در پروژه‌های مدنظر خود آن سازمان اقدام به تهیه فهرست بها می‌نمایند که این فهارس، فهارس بهای واحد غیر پایه نامیده می‌شوند. این فهارس بها در زمان برگزاری مناقصات و انعقاد قرارداد توسط سازمان مربوطه در اختیار استفاده کنندگان قرار می‌گیرد.
صورت وضعیت، گزارشی مالی است که از کلیه کارهای اجرا شده با استفاده از فهارس بهای منظم به قرارداد (پایه و یا غیر پایه) تهیه و ارائه می‌گردد. این گزارش شامل کلیه اطلاعات مربوط به ریزمتره ها، خلاصه متره‌ها است که در جداول مالی درج می‌گردد.
این جداول شامل ردیف پرداخت، شرح عملیات، واحد اندازه گیری عملیات، حجم عملیات اجرا شده، بهای واحد اجرای عملیات و بهای کل عملیات است. این جداول برگه‌های مالی نامیده می‌شوند. برگه‌های مالی به صورت جداگانه برای هر فصل از فهرست بها تنظیم می‌گردد. نتیجه این برگه‌ها در جدولی وارد می‌شود که آن جدول خلاصه مالی نامیده می‌شود.
اطلاعات مربوط به ردیف پرداخت، شرح عملیات، واحد اندازه گیری عملیات، بهای واحد اجرای عملیات از فهرست بهای منظم به قرارداد و اطلاعات مربوط به حجم عملیات اجرا شده از جداول ریزمتره و خلاصه متره وارد برگه‌های مالی می‌گردد.
قیمت‌های واحد برای انجام کار برای مقطع زمانی معین و مکان مشخص تهیه می‌شوند. قیمت پروفیل ها و سایر موارد مندرج در فهرست بها، برای انجام کار در تهران محاسبه گردیده‌اند. برای اینکه قیمت‌های موجود در فهرست بها، عمومیت داشته و در همه جای کشور قابل استفاده باشد، سازمان مدیریت و برنامه‌ریزی کشور با توجه به ویژگی‌های محلی و منطقه‌ای و میزان برخوردار یا محروم بودن آن و چگونگی امکان دسترسی به نیروهای کار و تامین مصالح، مناطق جغرافیایی ایران را به مناطق مختلف تقسیم نموده است و برای کارهای ساختمانی، تاسیسات برق و مکانیک، راه و باند و ... به صورت جداگانه و متناسب با راحتی در منطقه، ضریبی به نام "ضریب منطقه" در نظر گرفته است که در برآورد هزینه کار ضرب می‌گردد. ضرایب منطقه‌ای مربوط به فهرست بها ابنیه، هر ساله به صورت پیوست شماره 4 فهرست بها منتشر می‌گردد.
قیمت‌های درج شده در فهرست بها برای انجام کار در طبقه همکف و زیر همکف در نظر گرفته شده است. چنانچه کار در طبقات بالاتر از همکف و یا پایین‌تر از طبقه زیر همکف انجام شود؛ بابت هزینه حمل مصالح به طبقات مذکور و افت ناشی از حمل آن به طبقات و همچنین سختی اجرای کار، ضریبی به نام ضریب طبقات به شرح پیوست 2 فهرست بها تعیین و در برآورد هزینه اجرای عملیات کار؛ منظور می‌شود.
قیمت‌های درج شده در فهرست بها برای انجام کار تا ارتفاع 3.5 متر در هر طبقه است. چنانچه کار در طبقه‌ای که ارتفاع آن بیش از 3.5 متر است انجام شود بابت سختی اجرای عملیات و حمل و افت مصالح ناشی از ارتفاع و همچنین اجرای داربست‌های لازم در داخل ساختمان؛ ضریب ارتفاع، براساس مندرجات پیوست 2 فهرست بها در نظر گرفته می‌شود و در برآورد هزینه اجرای عملیات کار؛ منظور می‌گردد.
این ضریب به تمام اقلام کار آن طبقه از تراز کف طبقه مربوط تا تراز کف طبقه بالایی به استثنای مصالح پایکار تعلق می‌گیرد. در صورتی که تغییراتی در حین کار در ارتفاع طبقه ایجاد شود (ارتفاع کم یا زیاد شود) به شرط اجرا شدن، فرمول مذکور یک بار دیگر برای طبقات مربوط بر اساس کار واقعی انجام شده محاسبه و در آخرین صورت وضعیت اعمال می‌شود.
برای جبران هزینه‌های ناشی از مواردی همچون پرداخت مالیات، بیمه‌های اجتماعی کارمندان و کارگران؛ تهیه ضمانت‌نامه‌های مختلف، عوارض قانونی و لحاظ نمودن سود برای پیمانکار و ... ضریب بالاسری را در نظر گرفته‌اند که به مبلغ کل برآورد اجرای کار اعمال می‌گردد. هزینه‌های بالاسری به طور کلی به دو دسته هزینه بالاسری عمومی و هزینه بالاسری کار به شرح مندرجات پیوست شماره 3 فهرست بها تفکیک می‌شود.
ضریب بالاسری برای طرح‌های عمرانی برابر 30/1 در نظر گرفته شده است که در آن هزینه‌های بیمه سهم کارفرما و بیمه بیکاری نیروی انسانی کارگاه و همچنین عوارض شهرداری (برای پیمان‌های مشمول)، توسط دستگاه‌های اجرایی از محل طرح پرداخت می‌شود، هزینه‌ای از بابت آنها در هزینه بالاسری منظور نشده است، لذا در صورت تغییر هریک از شرایط هزینه‌های مشروح در پیوست مربوط، بایستی ضریب بالاسری مجددا محاسبه و اعمال گردد.
در زمان برگزاری مناقصه به منظور انتخاب پیمانکار برای اجرای عملیات، پیمانکاران واجد صلاحیت که دعوتنامه شرکت در مناقصه برای آنان ارسال شده است بر طبق ضوابط مربوط، باید مبلغ پیشنهادی خود برای انجام کار را به صورت یک مبلغ مقطوع اعلام نمایند.
حاصل تقسیم مبلغ پیشنهادی پیمانکار به مبلغ برآورد اولیه هزینه انجام کار، ضریب پیشنهادی پیمانکار و یا ضریب پیمان نامیده می‌شود که در کلیه صورت وضعیت‌های موقت و قطعی اعمال می‌گردد.
اگر عدد به دست آمده، کوچکتر از یک باشد، پیمانکار نسبت به برآورد اولیه، پیشنهاد تخفیف داده است. اگر عدد به دست آمده بزرگتر از یک باشد پیمانکار نسبت به برآورد اولیه؛ پیشنهاد افزایش داده است.
اصولا با توجه به اینکه فهرست بها در انتهای سال گذشته و ابتدای سال جدید تهیه می‌شود ( مثلا برای تعیین قیمت‌های فهرست بهای سال 88 انتهای سال 87 و ابتدای سال 88 در نظر گرفته می‌شود) ممکن است قیمت‌های در نظر گرفته‌شده در طول مدت سال شامل تغییراتی شوند که به شرایط اقتصادی کشور در آن زمان برمی‌گردد.
از این رو سازمان برنامه‌ریزی برای هر سه ماهه سال شاخص‌هایی دارد که بیانگر تغییرات قیمت‌های فهرست بها است. این تغییرات با استفاده از شاخص مبنای پیمان (شاخص زمان عقد پیمان) و شاخص دوره انجام کار (قسمتی از کار که در یکی از دوره‌های سه ماهه سال انجام شده است) در قالب ضریب تعدیل ارائه می‌گردد که اگر نسبت شاخص دوره انجام کار به شاخص مبنای پیمان بیشتر از 1 شود نشان دهنده افزایش قیمت است و بالعکس.
شاخص دوره انجام کار است که از سازمان برنامه و بودجه اعلام خواهد شد و به صورت فصلی هر سه ماه یک بار با توجه به نرخ تورم اعلام می‌گردد. مدت کارکرد ممکن است در دو دوره سه ماهه باشد که در این موارد برای محاسبه ضریب تعدیل به نسبت هر مقدار روز از هر دوره سه ماهه به کل مدت کارکرد از هر دو شاخص های سه ماهه استفاده می‌کنیم.
شاخص زمان عقد قرارداد بوده که توسط سازمان برنامه بودجه اعلام شده است و در قراردادها فهرست بهای ملزم به قرارداد و شاخص‌ها ذکر می‌گردند. صورت وضعیت تعدیل به صورت جداگانه و مستقل نوشته شده و معمولا به علت تاخیر در اعلام شاخص‌ها از طرف سازمان برنامه بودجه دیرتر از صورت وضعیت موقت نوشته می‌شود.
انجام محاسبات میزان مقادیر مصالح و میزان مقادیر ریالی یک پروژه را برآورد می‌نمایند. محاسبات مربوطه به میزان مقادیر مصالح، برآورد مصالح و محاسبات میزان مقادیر ریالی را برآورد ریالی می‌گویند.
به کارهایی که مقدار و بهایی برای آنها در فهارس بها و مقادیر منضم به قرارداد پیش‌بینی نشده باشد قیمت جدید اطلاق می‌گردد.
همان‌گونه که اشاره کردیم متره عبارت است از محاسبه و اندازه‌گیری احجام عملیاتی که در یک پروژه اجرا شده یا قرار است اجرا بشود. انجام عملیات متره نیازمند اسناد و مدارک زیر است:
واحدهای اندازه‌گیری عملیات اغلب به صورت زیر در فهارس بها تعریف شده‌اند:
واحدهای حجمی: متر مکعب، مانند احجام عملیات پی‌کنی، احجام عملیات بتن‌ریزی و ... دسیمتر مکعب؛ مانند قالب بندی درزهای انبساط و پرکردن درز کف سازی‌های بتنی با ماسه و آسفالت
واحدهای سطحی: متر مربع؛ مانند سطوح قالب‌بندی، سطوح گچکاری، سطوح پلاستر سیمان، سطوح کاشی و سرامیک، سطوح موزائیک، سطوح عایق کاری، سطوح رنگ آمیزی و ...
واحدهای طولی: متر، متر طول، مانند طول قرنیزها، تعبیه شیار یا چفت در سنگ‌ها، تعبیه شیار در بتن و دیوار، طول جوش‌ها، تهیه و نصب آب بندها (واتر استاپ)، مقدار سیم‌ها و کابل‌ها، لوله‌ها، کابینت آشپزخانه و ...
واحدهای وزنی: کیلوگرم، مانند آرماتوربندی، کارهای فلزی از قبیل ساخت و نصب تیرها و ستون‌ها و بادبندها و ساخت و نصب در و پنجره فلزی آهنی یا آلومینیومی
واحدهای شمارشی: عدد، دستگاه و ... مانند تعداد شیرآلات و لوازم بهداشتی ساختمان، تعداد چراغ‌ها، دستگاه‌های هواساز، دستگاه های مولد برق، کولر و آبگرمکن
واحدهای ترکیبی: متر مکعب کیلومتر، تن کیلومتر و از این قبیل مانند حمل مواد حاصل از عملیات خاکی و حمل و نقل آهن آلات و سیمان
قدم بعدی اندازه‌گیری و وارد کردن اطلاعات با آدرس دقیق از روی نقشه‌های اجرایی در فرم‌های ریزمتره و یا لیستوفر (برای کارهای فلزی) است. بعد از وارد کردن اطلاعات محاسبات مربوطه را انجام می‌دهیم.