خطوط لوله گاز، شریان های حیاتی انرژی کشور هستند که با هزاران کیلومتر گستردگی، امنیت انرژی را تضمین می کنند. اما آیا می دانید حریم این خطوط چقدر بوده و عدم رعایت آن چه پیامدهایی دارد؟ ساخت و ساز غیرمجاز در حریم لوله گاز، سالانه خسارات جبران ناپذیری به بار می آورد. در این مطلب با عوامل تعیین کننده حریم لوله گاز، استانداردهای ایمنی و روش های استعلام آشنا می شوید. اطلاعاتی کاربردی که پیش از هرگونه خرید زمین یا ساخت و ساز باید بدانید.
حریم لوله گاز به محدوده اطراف خطوط انتقال گاز اطلاق می شود که هرگونه ساخت و ساز یا فعالیت در آن، مستلزم رعایت ضوابط خاصی است. این محدوده با توجه به قطر لوله، فشار گاز درون آن و شرایط محیطی تعیین می گردد. شرکت ملی گاز ایران این حریم را به منظور حفاظت از تاسیسات و جلوگیری از خطرات احتمالی ناشی از نشت گاز تعریف کرده است.
محدوده ایمنی خطوط لوله گاز با نصب علائم هشداردهنده و تابلوهای مخصوص در مسیر خطوط انتقال مشخص می شود تا عموم مردم از وجود این خطوط آگاه شوند. حریم لوله گاز به دو دسته اختصاصی و ایمنی تقسیم می شود. حریم اختصاصی شامل نواری است که خط لوله از آن عبور کرده و در مالکیت شرکت گاز قرار دارد، در حالی که حریم ایمنی فضایی گسترده تر بوده و هدف آن پیشگیری از حوادث احتمالی است.
قیمت لوله و هزینه های نگهداری خطوط انتقال گاز بسیار بالا است، بنابراین رعایت حریم این خطوط برای حفظ سرمایه های ملی نیز ضروری به نظر می آید. حفاظت از لوله های گاز نیازمند همکاری تمامی دستگاه های اجرایی، نهادها و شهروندان است تا از بروز حوادث ناگوار پیشگیری شود.
رعایت حریم لوله گاز از چند جنبه حائز اهمیت است. نخست آنکه حفظ این حریم، ایمنی ساکنان مناطق مجاور را تضمین می کند. خطوط لوله گاز تحت فشار بالایی قرار دارند و در صورت آسیب دیدگی، خطر نشت، آتش سوزی و انفجار وجود دارد. این حوادث می توانند خسارات جانی و مالی زیادی را به دنبال داشته باشند که با رعایت حریم لوله گاز می توان از وقوع آنها پیشگیری کرد.
همچنین محدوده ایمنی خطوط لوله گاز برای عملیات تعمیر و نگهداری دوره ای نیز ضروری است تا تکنسین ها بتوانند به راحتی به خطوط دسترسی داشته باشند. جنبه دیگر اهمیت رعایت حریم لوله گاز، تضمین استمرار انتقال این انرژی حیاتی است. با توجه به وابستگی صنایع و واحدهای مسکونی به گاز طبیعی، هرگونه اختلال در شبکه انتقال می تواند پیامدهای گسترده ای داشته باشد.
همچنین، حریم لوله گاز امکان دسترسی آسان به خطوط را برای تعمیرات و نگهداری فراهم می آورد. قیمت لوله گاز خانگی و صنعتی و سایر تجهیزات مرتبط نسبتاً بالا است، بنابراین جلوگیری از آسیب رسیدن به این تجهیزات حافظ منافع اقتصادی نیز هست. حفاظت از لوله های گاز علاوه بر جنبه ایمنی، موجب صرفه جویی در هزینه های تعمیر و جایگزینی این تجهیزات گران قیمت نیز می شود.
استعلام حریم لوله گاز فرآیندی است که طی آن، افراد حقیقی یا حقوقی پیش از هرگونه عملیات ساخت و ساز یا اقدام عمرانی، از وجود خطوط لوله گاز و حریم آنها در محدوده مورد نظر آگاهی می یابند. این استعلام از شرکت گاز استان مربوطه دریافت شده و نتیجه آن مشخص می کند که آیا زمین مورد نظر در حریم خطوط لوله گاز قرار دارد یا خیر. محدوده ایمنی خطوط لوله گاز در پاسخ استعلام به صورت دقیق مشخص شده و محدودیت های احتمالی برای ساخت و ساز یا سایر فعالیت ها در آن اعلام می گردد.
برای استعلام حریم لوله گاز، مالک یا نماینده قانونی او باید با مراجعه به شرکت گاز استان، درخواست خود را همراه با مدارک مالکیت و نقشه زمین ارائه دهد. شرکت گاز پس از بررسی پاسخ استعلام را صادر می کند.
این فرآیند برای جلوگیری از مشکلات حقوقی و ایمنی در آینده ضروری است، زیرا در صورت ساخت و ساز غیرمجاز در حریم لوله گاز، مالک ملزم به تخریب بنا یا پرداخت خسارت خواهد بود. حفاظت از لوله های گاز وظیفه ای همگانی است که با رعایت استعلامات قانونی تحقق می یابد.
بسیاری از خریداران زمین، بدون آگاهی از وجود خطوط لوله گاز اقدام به خرید کرده و بعداً با مشکلات متعددی مواجه می شوند. بنابراین توصیه می شود پیش از خرید زمین، حتماً استعلامات لازم از جمله استعلام حریم لوله گاز دریافت شود.
استانداردهای حریم لوله گاز بر اساس قوانین و مقررات ملی تدوین شده اند. طبق مقررات شرکت ملی گاز ایران، حریم لوله گاز در زمین کشاورزی برای خطوط با قطر کمتر از 102 میلی‌متر، 1 متر در هر طرف؛ برای خطوط با قطر 102 تا 152 میلی متر، 2 متر در هر طرف؛ و برای خطوط با قطر بیشتر از 152 میلی متر، 3 متر در هر طرف محور لوله است.
این استانداردها برای حفاظت از لوله های گاز در مناطق کشاورزی تدوین شده اند تا کشاورزان بتوانند با آگاهی از حریم، فعالیت های خود را بدون آسیب به خطوط لوله انجام دهند.
برای خطوط لوله گاز فشار قوی، استانداردهای سختگیرانه تری وجود دارد. حریم ایمنی خطوط لوله انتقال گاز با فشار 400 تا 1050 پوند بر اینچ مربع، بسته به قطر لوله متغیر است. برای مثال، خطوط 48 تا 56 اینچ، حریمی معادل 250 متر از محور لوله دارند، در حالی که خطوط 4 اینچ و کمتر، حریمی معادل 15 متر دارند.
این استانداردها با توجه به محدوده ایمنی خطوط لوله گاز و برای کاهش خطرات احتمالی تعیین شده اند. استانداردهای حریم لوله گاز در ایران، تحت تاثیر استانداردهای بین المللی مانند ANSI B31.8 و استانداردهای کشورهای پیشرفته در زمینه صنعت گاز تدوین شده اند. رعایت این استانداردها برای همه سازمان ها، نهادها، شرکت ها و افراد الزامی است.
عوامل متعددی بر تعیین حریم لوله گاز تاثیر گذارند. قطر لوله یکی از مهم ترین این عوامل است؛ هر چه قطر لوله بیشتر باشد، حریم مورد نیاز نیز افزایش می یابد. فشار بهره برداری لوله نیز عامل تعیین کننده دیگری است که با افزایش آن، حریم ایمنی گسترش می یابد.
خطوط لوله با فشار بالاتر از 1050 پوند بر اینچ مربع، حریم بیشتری نسبت به خطوط با فشار کمتر نیاز دارند. این مسئله برای حفاظت از لوله های گاز و همچنین تأمین ایمنی ساکنان مناطق مجاور ضروری است، زیرا در صورت نشت یا شکستگی در خطوط پرفشار، دامنه خطر بسیار گسترده تر خواهد بود.
نوع منطقه عبوری خط لوله (شهری، روستایی، صنعتی یا کشاورزی) نیز بر حریم لوله گاز تاثیر می گذارد. در مناطق پرتردد و پرجمعیت، معمولاً ضخامت لوله ها افزایش می یابد تا ضریب ایمنی بالاتری داشته باشند.
ضمناً ضریب طراحی لوله که بیانگر نسبت تنش مجاز به حداقل تنش تسلیم مشخصه فلز لوله است، در تعیین حریم لوله گاز نقش مهمی دارد. قیمت آهن کیلویی که در ساخت این لوله ها استفاده می شود نیز در محاسبات اقتصادی پروژه های انتقال گاز اهمیت زیادی دارد.
افزایش ضخامت جداره لوله ها برای ایمنی بیشتر، مصرف فولاد را تا 350 تن در هر کیلومتر افزایش می دهد، اما این هزینه ها در مقایسه با ارزش ایمنی و حفظ جان انسان ها ناچیز است.
تعیین محدوده ایمنی خطوط لوله گاز همچنین به شرایط توپوگرافی منطقه، نوع خاک، عمق دفن لوله و تغییرات آب و هوایی نیز بستگی دارد. در مناطقی با خاک فرسایش پذیر یا مستعد رانش زمین، عرض حریم لوله گاز ممکن است افزایش یابد.
خطرات متعددی در حریم لوله های گاز وجود دارد که جان و مال افراد را تهدید می کند. مهم ترین این خطرات، نشت گاز است که می تواند منجر به آتش سوزی و انفجار شود. خروج گاز از لوله می تواند ناشی از خوردگی، خستگی مواد، ضربات مکانیکی یا عملیات حفاری غیرمجاز باشد.
بنابراین حفاظت از لوله های گاز در برابر این عوامل آسیب زا ضروری است. تکنولوژی های نوین پایش خطوط لوله مانند سیستم های پیگ رانی هوشمند و نشت یاب های پیشرفته، نقش مهمی در شناسایی به موقع نشتی گاز و پیشگیری از حوادث دارند.
خطر دیگر، خفگی ناشی از استنشاق گاز است. همچنین، حریم لوله گاز ممکن است در معرض خطرات طبیعی مانند زلزله، رانش زمین یا سیل قرار گیرد که می تواند به آسیب لوله ها منجر شود. به همین دلیل، رعایت حریم لوله گاز برای حفظ سلامت افراد و پیشگیری از حوادث ضروری است.
حریم لوله گاز به عنوان یک محدوده حفاظتی، نقش مهمی در کاهش این خطرات دارد. شرکت ملی گاز با نصب علائم هشدار دهنده و گشت های منظم در مسیر خطوط لوله، سعی در آگاه سازی مردم از محدوده ایمنی خطوط لوله گاز و پیشگیری از فعالیت های خطرآفرین در این محدوده دارد.
فاصله مجاز احداث ساختمان از لوله گاز بر اساس جداول استاندارد و با در نظر گرفتن نوع ساختمان (عادی، محل تجمع یا خطرناک) تعیین می شود. برای ساختمان های عادی مانند واحدهای مسکونی یک یا دو طبقه، کارگاه های خدماتی و صنعتی کوچک، با توجه به قطر و فشار لوله گاز، فاصله مجاز متفاوت است.
برای مثال، در خطوط لوله با قطر 48 تا 56 اینچ و فشار 400 تا تا 600 کیلوگرم بر سانتی متر مربع، فاصله مجاز 60 متر از محور لوله است. رعایت این فواصل برای تضمین ایمنی ساکنین و حفاظت از لوله های گاز در برابر آسیب های ناشی از فعالیت های ساختمانی ضروری است.
برای ابنیه محل تجمع که حداقل 20 نفر به طور همزمان در آن حضور دارند (مانند مدارس، مساجد، بیمارستان ها و مراکز تجاری)، فاصله مجاز بیشتر است. همچنین برای ابنیه خطرناک مانند انبارهای مواد شیمیایی یا مراکز سوخت، محدودیت های سختگیرانه تری اعمال می شود. اهمیت رعایت حریم لوله گاز در این موارد دوچندان است، زیرا تراکم جمعیت یا خطرات ثانویه ناشی از این ساختمان ها می تواند شدت حوادث را افزایش دهد.
در واقع یکی از مهم ترین کاربردهای تعیین محدوده ایمنی خطوط لوله گاز، پیشگیری از ساخت و ساز در این مناطق است. در صورت وجود ساختمان های قدیمی در حریم لوله های گاز، شرکت ملی گاز برنامه هایی برای انتقال تدریجی این ساختمان ها یا افزایش ایمنی خطوط لوله در نظر می گیرد.
تغییرات اقلیمی و شرایط جغرافیایی از عواملی هستند که می توانند بر حریم لوله های گاز تاثیر بگذارند. در مناطق کوهستانی یا مناطقی با خاک سست، حریم لوله گاز ممکن است با مناطق دشت متفاوت باشد.
همچنین، در مناطق زلزله خیز، استانداردهای سختگیرانه تری برای طراحی و حریم لوله گاز در نظر گرفته می شود تا در صورت وقوع زلزله، خطرات کمتری جامعه را تهدید کند. طراحان خطوط لوله گاز با بررسی دقیق شرایط جغرافیایی و زمین شناسی مسیر، تمهیدات لازم برای مقاوم سازی لوله ها در برابر این شرایط را در نظر می گیرند.
جنس لوله گاز و نوع پوشش آن نیز در تعیین حریم مؤثر است. لوله های گاز معمولاً از ورق سیاه با استاندارد API 5L ساخته می شوند و در دو نوع درزدار و بدون درز موجود هستند. کیفیت مواد اولیه و ساخت لوله ها، میزان مقاومت آنها در برابر فشار و خوردگی را تعیین می کند و بنابراین بر حریم امن آنها نیز تاثیرگذار است.
حریم لوله گاز با در نظر گرفتن بدترین سناریوهای ممکن محاسبه می شود تا حاشیه امنیت کافی را تامین کند. ضمنا، پیشرفت های تکنولوژیک در زمینه ساخت لوله ها و روش های نصب و نگهداری آنها، می تواند منجر به بازنگری در استانداردهای حریم لوله های گاز شود.
سوالات متداول
حریم لوله گاز محدوده ای است که ساخت و ساز در آن ممنوع یا محدود می شود تا از خطراتی مثل نشت گاز و انفجار جلوگیری شود. در این مناطق، نوع و قیمت لوله نقش مهمی در ایمنی و طراحی خطوط گاز دارد.
این فاصله بسته به قطر لوله، فشار گاز و نوع ساختمان متغیر است. برای خطوط فشار قوی با قطر بالا، تا 250 متر از محور لوله و برای لوله های کوچک تر در زمین های کشاورزی، 1 تا 3 متر در هر طرف محور لوله است.
قطر لوله، فشار بهره برداری، نوع منطقه عبوری، ضریب طراحی، جنس لوله و پوشش آن، شرایط جغرافیایی و اقلیمی منطقه، و تراکم جمعیت از عوامل اصلی تاثیرگذار بر تعیین حریم خطوط گاز هستند.
بله، در برخی موارد با استعلام از شرکت گاز و رعایت شرایط و ضوابط ایمنی خاص، ممکن است مجوز ساخت و ساز در نزدیکی خطوط گاز (خارج از حریم اختصاصی) صادر شود، اما این امر نیازمند بررسی موردی است.
مرکزآهن، مرجعی تخصصی و به روز برای کسب دانش و اطلاع از آخرین تحولات بازار آهن و فولاد است. با وبلاگ جامع ما، همیشه از آخرین اخبار و اطلاعات این صنعت آگاه باشید.